Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) đóng vai trò huyết mạch trong nền kinh tế, là công cụ quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Trong đó, ngân sách cấp xã là cấp cuối cùng trong hệ thống NSNN, trực tiếp phục vụ đại bộ phận nhân dân cư trú và sinh sống. Huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam, là một huyện miền núi đặc biệt khó khăn với dân số khoảng 7.448 khẩu, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số chiếm trên 97%. Thu nhập bình quân đầu người chỉ đạt khoảng 12 triệu đồng/năm, tỷ lệ hộ nghèo năm 2019 là 37,37%. Điều kiện địa lý hiểm trở, trình độ cán bộ tài chính cấp xã còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý chi ngân sách cấp xã.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng công tác quản lý chi ngân sách cấp xã tại Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện Nam Trà My giai đoạn 2015-2019, nhằm đánh giá hiệu quả quản lý, xác định những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý chi ngân sách cấp xã. Mục tiêu cụ thể gồm hệ thống hóa lý luận cơ bản về chi ngân sách cấp xã, phân tích thực trạng quản lý chi ngân sách cấp xã tại huyện Nam Trà My, và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trong thời gian tới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đặc biệt trong bối cảnh huyện thuộc diện đầu tư theo Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, tập trung vào:

  • Khái niệm ngân sách nhà nước (NSNN): Toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, nhằm thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước theo Luật NSNN năm 2015.

  • Phân cấp ngân sách nhà nước: Hệ thống ngân sách gồm các cấp Trung ương, tỉnh, huyện và xã, trong đó ngân sách cấp xã là cấp cuối cùng, có đặc điểm riêng biệt về nguồn thu và nhiệm vụ chi.

  • Quản lý chi ngân sách cấp xã: Quá trình lập dự toán, phân bổ, chấp hành, quyết toán và thanh tra, kiểm tra các khoản chi ngân sách cấp xã nhằm đảm bảo sử dụng ngân sách đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả.

  • Nguyên tắc quản lý chi ngân sách cấp xã: Bao gồm nguyên tắc tập trung dân chủ, kết hợp hài hòa lợi ích, tiết kiệm và hiệu quả, hợp pháp, công khai minh bạch và bảo đảm cân đối ngân sách.

  • Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý chi ngân sách cấp xã: Năng lực cán bộ tài chính, cơ sở vật chất kỹ thuật, quy trình nghiệp vụ, cơ chế chính sách, tổ chức bộ máy, trình độ phát triển kinh tế - xã hội và ý thức chấp hành pháp luật của các đơn vị sử dụng ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo quyết toán chi ngân sách cấp xã, tài liệu pháp luật, các văn bản quản lý ngân sách và các nghiên cứu liên quan giai đoạn 2015-2019 tại huyện Nam Trà My.

  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp tổng hợp, thống kê, so sánh đối chiếu số liệu qua các năm để đánh giá thực trạng và hiệu quả quản lý chi ngân sách cấp xã. Phân tích định tính các nhân tố ảnh hưởng và các hạn chế trong công tác quản lý.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu tập trung vào toàn bộ 10 xã thuộc huyện Nam Trà My, với dữ liệu chi tiết về dự toán và thực hiện chi ngân sách cấp xã trong giai đoạn 2015-2019.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu trong năm 2020-2021, tập trung đánh giá các năm 2015-2019 để làm cơ sở đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình chi ngân sách cấp xã tăng nhanh: Tổng chi ngân sách cấp xã tăng từ 47.670 triệu đồng năm 2015 lên 168.945 triệu đồng năm 2019, tăng gấp 3,54 lần. Chi ngân sách thực hiện vượt dự toán do HĐND xã giao từ 111% đến 190%, so với dự toán UBND huyện giao vượt từ 142% đến 282%.

  2. Cơ cấu chi ngân sách cấp xã: Chi thường xuyên chiếm tỷ trọng lớn, bao gồm chi lương, an sinh xã hội, quốc phòng, an ninh, giáo dục, y tế và các hoạt động văn hóa, thể thao. Chi đầu tư phát triển chủ yếu tập trung vào xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội, tuy nhiên còn hạn chế về nguồn vốn và hiệu quả sử dụng.

  3. Hạn chế trong quản lý chi ngân sách cấp xã: Quy trình lập dự toán còn phức tạp, chưa chặt chẽ; công tác chấp hành dự toán và quyết toán còn nhiều sai sót; công tác thanh tra, kiểm tra chưa thường xuyên và hiệu quả; năng lực cán bộ tài chính cấp xã còn hạn chế, trình độ chuyên môn chưa đồng đều.

  4. Ảnh hưởng của các nhân tố bên ngoài: Cơ chế chính sách về thu chi ngân sách cấp xã còn bất cập, tổ chức bộ máy và phân cấp quản lý chưa rõ ràng, trình độ phát triển kinh tế - xã hội thấp làm hạn chế nguồn thu ngân sách, ảnh hưởng đến khả năng cân đối chi tiêu.

Thảo luận kết quả

Việc chi ngân sách cấp xã vượt dự toán phản ánh sự chủ động trong việc đáp ứng các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, tuy nhiên cũng cho thấy sự thiếu chặt chẽ trong quản lý dự toán và chấp hành ngân sách. So sánh với một số nghiên cứu tại các huyện miền núi khác, tình trạng vượt dự toán và sai sót trong quyết toán là phổ biến do năng lực cán bộ và quy trình nghiệp vụ còn yếu.

Biểu đồ thể hiện tỷ lệ chi vượt dự toán qua các năm sẽ minh họa rõ xu hướng và mức độ vượt dự toán, giúp nhận diện các giai đoạn cần tập trung cải thiện. Bảng phân tích cơ cấu chi ngân sách cho thấy tỷ trọng chi thường xuyên chiếm ưu thế, cần cân đối hợp lý để tăng cường chi đầu tư phát triển.

Nguyên nhân chủ yếu của các hạn chế là do trình độ cán bộ tài chính cấp xã chưa đáp ứng yêu cầu, quy trình quản lý còn phức tạp, thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan liên quan. Đồng thời, cơ chế chính sách chưa hoàn thiện, chưa tạo điều kiện thuận lợi cho việc quản lý và sử dụng ngân sách cấp xã.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện quy trình quản lý, tăng cường thanh tra, kiểm tra và xây dựng cơ chế chính sách phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý chi ngân sách cấp xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội huyện Nam Trà My.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy trình lập dự toán chi ngân sách cấp xã: Đơn giản hóa thủ tục, tăng cường hướng dẫn kỹ thuật cho cán bộ tài chính cấp xã, đảm bảo dự toán sát thực tế, đúng quy định. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp UBND xã.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý chi ngân sách cấp xã: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ tài chính kế toán, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Sở Tài chính, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện.

  3. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và giám sát: Xây dựng kế hoạch thanh tra định kỳ và đột xuất, xử lý nghiêm các vi phạm, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả sử dụng ngân sách. Thời gian: triển khai ngay và duy trì thường xuyên. Chủ thể: Thanh tra huyện, Phòng Tài chính - Kế hoạch.

  4. Hoàn thiện cơ chế chính sách và tổ chức bộ máy: Rà soát, đề xuất sửa đổi các văn bản pháp luật liên quan đến phân cấp, phân quyền quản lý ngân sách cấp xã; củng cố tổ chức bộ máy tài chính cấp xã phù hợp với điều kiện thực tế. Thời gian: 2 năm. Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Tài chính, UBND huyện.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Xây dựng hệ thống phần mềm quản lý chi ngân sách cấp xã, hỗ trợ cập nhật, đối chiếu và báo cáo số liệu nhanh chóng, chính xác. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp Sở Thông tin và Truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp huyện và xã: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, nguyên tắc và thực trạng quản lý chi ngân sách cấp xã, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác quản lý.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, điều chỉnh chính sách tài chính ngân sách phù hợp với đặc thù địa phương miền núi khó khăn.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính - ngân sách: Là tài liệu tham khảo bổ ích về lý luận và thực tiễn quản lý ngân sách cấp xã, đặc biệt trong bối cảnh miền núi và vùng dân tộc thiểu số.

  4. Các tổ chức tài trợ và phát triển: Hiểu rõ thực trạng và nhu cầu quản lý ngân sách cấp xã để thiết kế các chương trình hỗ trợ, nâng cao năng lực quản lý tài chính công tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý chi ngân sách cấp xã bao gồm những nội dung chính nào?
    Quản lý chi ngân sách cấp xã bao gồm lập dự toán, phân bổ dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và thanh tra, kiểm tra các khoản chi nhằm đảm bảo sử dụng ngân sách đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả.

  2. Tại sao chi ngân sách cấp xã thường vượt dự toán?
    Nguyên nhân chủ yếu do quy trình lập dự toán chưa sát thực tế, năng lực cán bộ hạn chế, các quy định chưa chặt chẽ, cùng với việc điều chỉnh dự toán trong quá trình thực hiện để đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội.

  3. Những khó khăn lớn nhất trong quản lý chi ngân sách cấp xã tại Nam Trà My là gì?
    Khó khăn gồm trình độ cán bộ tài chính còn hạn chế, quy trình nghiệp vụ phức tạp, cơ sở vật chất kỹ thuật chưa đồng bộ, cơ chế chính sách chưa hoàn thiện và điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn.

  4. Giải pháp nào hiệu quả nhất để nâng cao hiệu quả quản lý chi ngân sách cấp xã?
    Nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện quy trình quản lý, tăng cường thanh tra, kiểm tra và ứng dụng công nghệ thông tin là các giải pháp then chốt giúp nâng cao hiệu quả quản lý chi ngân sách cấp xã.

  5. Làm thế nào để đảm bảo tính minh bạch trong quản lý chi ngân sách cấp xã?
    Cần thực hiện công khai dự toán và quyết toán ngân sách, tăng cường giám sát của các cơ quan chức năng và cộng đồng, đồng thời xử lý nghiêm các vi phạm để đảm bảo minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý chi ngân sách cấp xã, làm rõ vai trò và đặc điểm của ngân sách cấp xã trong hệ thống NSNN.

  • Phân tích thực trạng quản lý chi ngân sách cấp xã tại Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện Nam Trà My giai đoạn 2015-2019, chỉ ra các hạn chế và nguyên nhân chủ yếu.

  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm hoàn thiện quy trình lập dự toán, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường thanh tra, kiểm tra và hoàn thiện cơ chế chính sách.

  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương miền núi khó khăn.

  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng sớm triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao chất lượng quản lý ngân sách nhà nước.