Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nông nghiệp bền vững, việc xây dựng và phát triển chuỗi giá trị nông sản đóng vai trò then chốt trong nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập cho người nông dân. Tỉnh Sơn La, với lợi thế địa lý và điều kiện tự nhiên thuận lợi, đã tập trung phát triển cây nhãn Sông Mã như một sản phẩm chủ lực. Đến năm 2022, diện tích trồng nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã đạt khoảng 7.480 ha, chiếm hơn 80% diện tích cây ăn quả của huyện, với sản lượng ước đạt trên 60.000 tấn, tốc độ phát triển bình quân về diện tích và sản lượng lần lượt là 131,78% và 161,94%. Tuy nhiên, chuỗi giá trị nhãn Sông Mã vẫn còn nhiều hạn chế như liên kết chuỗi chưa chặt chẽ, giá bán thấp và sức cạnh tranh chưa cao.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích thực trạng chuỗi giá trị nhãn Sông Mã giai đoạn 2020-2022, đánh giá vai trò các tác nhân tham gia, đồng thời đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị đến năm 2025, định hướng đến 2030. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các xã trọng điểm như Chiềng Khương, Chiềng Cang, Chiềng Khoong và Nà Nghịu trên địa bàn huyện Sông Mã. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và nông dân nhằm nâng cao giá trị kinh tế và phát triển bền vững ngành hàng nhãn tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình phân tích chuỗi giá trị, trong đó:

  • Khái niệm chuỗi giá trị: Chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm, trong đó mỗi khâu đều tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm cuối cùng. Chuỗi giá trị nông sản bao gồm các tác nhân như người sản xuất, thu mua, chế biến, phân phối và tiêu dùng, đồng thời chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố kỹ thuật, quản trị và thị trường.

  • Mô hình phân tích chuỗi giá trị: Sử dụng sơ đồ hóa chuỗi giá trị để xác định các tác nhân tham gia, dòng sản phẩm, dòng thông tin và giá trị gia tăng tại từng khâu. Phân tích chi phí, lợi nhuận, công nghệ áp dụng và quản trị chuỗi nhằm đánh giá hiệu quả và các nút thắt trong chuỗi.

  • Khái niệm liên kết trong chuỗi giá trị: Bao gồm liên kết ngang (giữa các tác nhân cùng khâu) và liên kết dọc (giữa các khâu khác nhau), giúp tăng cường hợp tác, giảm chi phí và nâng cao giá trị sản phẩm.

Các khái niệm chính được vận dụng gồm: chuỗi giá trị nông sản, tác nhân trong chuỗi, quản trị chuỗi giá trị, liên kết chuỗi và phân tích SWOT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp số liệu thứ cấp và sơ cấp:

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Thu thập từ các báo cáo của Phòng Nông nghiệp & Phát triển nông thôn huyện Sông Mã, các văn bản pháp luật liên quan, số liệu thống kê giai đoạn 2020-2022.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Thu thập thông tin qua khảo sát trực tiếp 304 hộ trồng nhãn, 20 thương lái thu mua, 20 hộ bán lẻ và 20 người tiêu dùng trên địa bàn huyện Sông Mã năm 2022. Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên theo công thức Slovin đảm bảo tính đại diện.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng kỹ thuật phân tích chuỗi giá trị gồm lập sơ đồ chuỗi, phân tích chi phí - lợi nhuận, phân tích SWOT, so sánh thống kê mô tả và phân tích quản trị chuỗi. Công cụ xử lý số liệu chính là Microsoft Excel.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và xử lý số liệu trong năm 2022, phân tích và đề xuất giải pháp đến năm 2025, định hướng phát triển đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng nhãn Sông Mã tăng trưởng mạnh: Diện tích trồng nhãn tăng từ 4.307 ha năm 2020 lên 7.480 ha năm 2022, tương ứng tốc độ tăng trưởng bình quân 131,78%. Sản lượng nhãn tăng từ 22.878 tấn lên 60.000 tấn, tốc độ tăng trưởng bình quân 161,94%.

  2. Chuỗi giá trị nhãn chưa hoàn thiện, mang tính tự phát: Mối quan hệ giữa các tác nhân trong chuỗi chủ yếu dựa trên sự tin tưởng cá nhân, thiếu hợp đồng kinh tế rõ ràng. Điều này dẫn đến rủi ro cao cho người nông dân, đặc biệt khi xảy ra tranh chấp.

  3. Phân phối lợi ích không đồng đều: Người trồng nhãn chiếm phần lớn giá trị gia tăng nhưng vẫn chịu nhiều rủi ro do thiếu liên kết chặt chẽ với các khâu thu mua và phân phối. Các thương lái và người bán lẻ hưởng lợi nhiều hơn từ việc kiểm soát kênh tiêu thụ.

  4. Ứng dụng công nghệ và quản trị chuỗi còn hạn chế: Việc áp dụng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP và công nghệ cao trong sản xuất mới chỉ chiếm một phần nhỏ diện tích (khoảng 570 ha được cấp mã vùng trồng). Quản lý thương hiệu và kênh phân phối chưa được tổ chức bài bản.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự phát triển nhanh về diện tích và sản lượng nhãn Sông Mã là cơ sở quan trọng để xây dựng chuỗi giá trị bền vững. Tuy nhiên, việc thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi làm giảm hiệu quả kinh tế và tăng rủi ro cho người nông dân. So với các mô hình phát triển chuỗi giá trị nhãn tại các địa phương như Hưng Yên và Đồng Tháp, nơi đã xây dựng được hệ thống liên kết và thương hiệu mạnh, chuỗi giá trị nhãn Sông Mã còn nhiều điểm yếu về quản trị và công nghệ.

Phân tích SWOT cho thấy điểm mạnh là diện tích lớn, sản lượng tăng nhanh và tiềm năng thị trường xuất khẩu. Điểm yếu là liên kết chuỗi lỏng lẻo, công nghệ áp dụng thấp và hạ tầng giao thông hạn chế. Cơ hội đến từ chính sách hỗ trợ của Nhà nước và nhu cầu thị trường trong nước, quốc tế tăng cao. Thách thức gồm cạnh tranh từ các vùng trồng khác, biến đổi khí hậu và hạn chế về nguồn lực lao động có trình độ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng diện tích và sản lượng, bảng phân tích chi phí - lợi nhuận từng khâu, sơ đồ chuỗi giá trị thể hiện các tác nhân và dòng sản phẩm, cũng như bảng SWOT tổng hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn chỉnh quy hoạch vùng chuyên canh nhãn Sông Mã

    • Mục tiêu: Tăng diện tích sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP lên ít nhất 50% diện tích hiện có đến năm 2025.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp Sở Nông nghiệp & PTNT.
    • Timeline: 2023-2025.

  2. Phát triển kênh phân phối chủ lực và quản lý thương hiệu

    • Mục tiêu: Thiết lập hệ thống phân phối tập trung, giảm chi phí trung gian, nâng cao giá trị thương hiệu nhãn Sông Mã.
    • Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp, hợp tác xã, chính quyền địa phương.
    • Timeline: 2023-2026.

  3. Hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị

    • Mục tiêu: Ban hành các chính sách ưu đãi về tín dụng, đào tạo kỹ thuật, hỗ trợ xúc tiến thương mại cho các tác nhân trong chuỗi.
    • Chủ thể thực hiện: Tỉnh ủy, Sở Kế hoạch & Đầu tư, Ngân hàng chính sách.
    • Timeline: 2023-2024.

  4. Nâng cao năng lực và kỹ thuật cho các tác nhân trong chuỗi

    • Mục tiêu: Tổ chức đào tạo kỹ thuật, quản trị chuỗi cho ít nhất 70% hộ nông dân và các doanh nghiệp liên quan đến năm 2025.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm khuyến nông, các tổ chức đào tạo.
    • Timeline: 2023-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển nông nghiệp theo chuỗi giá trị, nâng cao hiệu quả quản lý vùng chuyên canh.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế nông thôn tỉnh Sơn La.

  2. Doanh nghiệp và hợp tác xã nông nghiệp

    • Lợi ích: Hiểu rõ vai trò và lợi ích khi tham gia chuỗi giá trị, từ đó tăng cường liên kết, nâng cao năng lực cạnh tranh.
    • Use case: Phát triển kênh phân phối và thương hiệu nhãn Sông Mã.

  3. Nông dân và hộ sản xuất

    • Lợi ích: Nắm bắt các giải pháp kỹ thuật, quản trị và liên kết để nâng cao năng suất, chất lượng và thu nhập.
    • Use case: Áp dụng quy trình VietGAP, tham gia hợp tác xã.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, phát triển nông thôn

    • Lợi ích: Tài liệu tham khảo hệ thống lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị nông sản đặc thù vùng miền núi.
    • Use case: Nghiên cứu chuyên sâu về chuỗi giá trị và phát triển nông nghiệp bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị nhãn Sông Mã gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm hộ trồng nhãn, thương lái thu mua, cơ sở phân phối, người bán lẻ và người tiêu dùng cuối cùng. Mỗi tác nhân đóng vai trò tạo giá trị gia tăng cho sản phẩm.

  2. Tại sao chuỗi giá trị nhãn Sông Mã chưa phát triển hiệu quả?
    Nguyên nhân chính là thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân, quản trị chuỗi yếu kém, công nghệ áp dụng hạn chế và thiếu kênh phân phối tập trung.

  3. Các giải pháp chính để phát triển chuỗi giá trị nhãn là gì?
    Bao gồm hoàn thiện quy hoạch vùng chuyên canh, phát triển kênh phân phối và thương hiệu, hoàn thiện chính sách hỗ trợ, nâng cao năng lực kỹ thuật và quản trị cho các tác nhân.

  4. Làm thế nào để người nông dân nâng cao thu nhập từ nhãn Sông Mã?
    Tham gia liên kết chuỗi giá trị, áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến, tham gia hợp tác xã và tận dụng các chính sách hỗ trợ để giảm chi phí và tăng giá trị sản phẩm.

  5. Chuỗi giá trị nhãn Sông Mã có tiềm năng xuất khẩu không?
    Có, hiện có khoảng 570 ha được cấp mã vùng trồng phục vụ xuất khẩu sang các thị trường như Hoa Kỳ, Trung Quốc, Úc và New Zealand, với sản lượng dự kiến hàng nghìn tấn.

Kết luận

  • Chuỗi giá trị nhãn Sông Mã có tiềm năng phát triển lớn với diện tích và sản lượng tăng trưởng nhanh trong giai đoạn 2020-2022.
  • Chuỗi giá trị hiện còn mang tính tự phát, thiếu liên kết chặt chẽ và quản trị hiệu quả, ảnh hưởng đến lợi ích của người nông dân.
  • Nghiên cứu đã phân tích chi tiết các tác nhân, kênh phân phối, chi phí và lợi nhuận trong chuỗi, đồng thời đánh giá SWOT toàn diện.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về quy hoạch, kênh phân phối, chính sách và nâng cao năng lực kỹ thuật nhằm phát triển chuỗi giá trị bền vững đến năm 2025 và định hướng 2030.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, doanh nghiệp, nông dân và nhà nghiên cứu tham khảo để phối hợp thực hiện, góp phần nâng cao giá trị kinh tế và phát triển nông nghiệp bền vững tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La.

Các bên liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát và điều chỉnh chính sách phù hợp nhằm tối ưu hóa chuỗi giá trị nhãn Sông Mã.