Tổng quan nghiên cứu

Quản lý chất thải rắn sinh hoạt đang là một thách thức lớn tại nhiều địa phương, đặc biệt là huyện Đất Đỏ, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, nơi lượng rác thải ngày càng gia tăng trong khi năng lực xử lý còn hạn chế. Theo ước tính, chất thải rắn sinh hoạt tại các thành phố lớn của Việt Nam đang tăng nhanh, gây áp lực lớn lên hệ thống thu gom và xử lý. Việc phân loại rác thải tại nguồn được xem là giải pháp then chốt nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường, tiết kiệm tài nguyên và nâng cao hiệu quả quản lý chất thải. Tuy nhiên, ý định và hành vi phân loại rác của người dân còn nhiều hạn chế do ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố xã hội, kinh tế và nhận thức.

Nghiên cứu này nhằm mục tiêu xác định các yếu tố ảnh hưởng đến ý định phân loại rác thải tại nguồn của cư dân huyện Đất Đỏ, đồng thời đo lường mức độ tác động của các yếu tố này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào người dân sinh sống trên địa bàn huyện trong khoảng thời gian khảo sát từ tháng 10 đến tháng 12 năm 2019. Kết quả nghiên cứu không chỉ giúp làm rõ các nhân tố thúc đẩy hoặc cản trở ý định phân loại rác mà còn cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản lý phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả thu gom và xử lý chất thải rắn tại địa phương. Các chỉ số như mức độ ảnh hưởng của hành vi cộng đồng (0,302), điều kiện vật chất (0,286), chính sách chính phủ (0,348), nghĩa vụ đạo đức (0,345) và nhận thức về hiệu quả hành vi (0,453) được xác định là những nhân tố quan trọng tác động đến ý định phân loại rác.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình lý thuyết hành vi dự định (Theory of Planned Behavior - TPB) của Ajzen, mở rộng bằng cách kết hợp các yếu tố như hành vi cộng đồng, chính sách của chính phủ, nhận thức kiểm soát hành vi, điều kiện vật chất, nghĩa vụ đạo đức và nhận thức về hiệu quả hành vi. TPB cho rằng ý định hành vi chịu ảnh hưởng bởi thái độ, chuẩn chủ quan và nhận thức kiểm soát hành vi. Ngoài ra, mô hình còn tham khảo thuyết hành động hợp lý (Theory of Reasoned Action - TRA) và mô hình chấp nhận công nghệ (Technology Acceptance Model - TAM) để giải thích các yếu tố tâm lý và xã hội ảnh hưởng đến hành vi phân loại rác.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hành vi cộng đồng: Ảnh hưởng của hành vi của những người xung quanh đến ý định phân loại rác của cá nhân.
  • Chính sách của chính phủ: Các biện pháp khen thưởng, xử phạt và tuyên truyền nhằm thúc đẩy phân loại rác.
  • Nhận thức kiểm soát hành vi: Cảm nhận về khả năng và điều kiện để thực hiện hành vi phân loại rác.
  • Điều kiện vật chất: Cơ sở hạ tầng, thiết bị và nguồn lực hỗ trợ việc phân loại rác.
  • Nghĩa vụ đạo đức: Ý thức trách nhiệm và lương tâm xã hội trong việc bảo vệ môi trường.
  • Nhận thức về hiệu quả hành vi: Đánh giá của cá nhân về lợi ích và tác động tích cực của việc phân loại rác.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được tiến hành qua hai giai đoạn: nghiên cứu sơ bộ và nghiên cứu chính thức. Giai đoạn sơ bộ sử dụng phương pháp định tính với 20 hộ gia đình phỏng vấn sâu nhằm hiểu rõ tình hình quản lý rác thải và thái độ của người dân. Giai đoạn chính thức áp dụng phương pháp định lượng với bảng câu hỏi khảo sát trực tiếp 266 hộ gia đình tại huyện Đất Đỏ, thu thập trong tháng 6 và 7 năm 2018.

Mẫu được chọn theo phương pháp thuận tiện trong bán kính 5 km từ trung tâm huyện. Bảng câu hỏi sử dụng thang đo Likert 5 điểm, gồm 22 biến quan sát được hiệu chỉnh từ nghiên cứu trước. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 22 và AMOS 20, sử dụng các kỹ thuật phân tích như Cronbach Alpha để kiểm định độ tin cậy, phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của hành vi cộng đồng: Hành vi của những người xung quanh có tác động tích cực đến ý định phân loại rác của người dân với hệ số 0,302, cho thấy sự lan tỏa và ảnh hưởng xã hội là yếu tố quan trọng thúc đẩy hành vi phân loại rác.

  2. Chính sách của chính phủ: Các chính sách khen thưởng, xử phạt và tuyên truyền có ảnh hưởng tích cực với hệ số 0,348, khẳng định vai trò của nhà nước trong việc tạo động lực và ràng buộc pháp lý cho người dân.

  3. Điều kiện vật chất thuận lợi: Cơ sở hạ tầng và thiết bị hỗ trợ được đánh giá có tác động tích cực (0,286) đến ý định phân loại rác, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đầu tư và cải thiện điều kiện vật chất.

  4. Nghĩa vụ đạo đức: Ý thức trách nhiệm xã hội và lương tâm cá nhân có ảnh hưởng tích cực (0,345) đến ý định phân loại rác, phản ánh vai trò của yếu tố đạo đức trong hành vi bảo vệ môi trường.

  5. Nhận thức về hiệu quả hành vi: Đây là yếu tố có tác động mạnh nhất với hệ số 0,453, cho thấy người dân có xu hướng phân loại rác khi họ tin tưởng vào lợi ích thực tế của hành động này.

Ngoài ra, nhận thức kiểm soát hành vi không có tác động đáng kể đến ý định phân loại rác trong nghiên cứu này, điều này có thể do người dân chưa thực sự cảm thấy khó khăn hay thuận tiện trong việc thực hiện hành vi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về ý định hành vi phân loại rác, trong đó nhận thức về hiệu quả và ảnh hưởng xã hội được xem là những nhân tố chủ chốt. Việc hành vi cộng đồng tác động tích cực cho thấy vai trò của văn hóa và môi trường xã hội trong việc hình thành thói quen phân loại rác. Chính sách của chính phủ dù có tác động nhưng chưa phải là yếu tố quyết định duy nhất, cần được kết hợp với các biện pháp nâng cao nhận thức và cải thiện điều kiện vật chất.

Điều kiện vật chất thuận lợi là yếu tố không thể thiếu để người dân có thể thực hiện phân loại rác một cách hiệu quả, đồng thời nghĩa vụ đạo đức cũng góp phần tạo động lực nội tại cho hành vi này. Việc nhận thức kiểm soát hành vi không có tác động rõ ràng có thể do người dân chưa nhận thức đầy đủ về các rào cản hoặc thuận lợi trong quá trình phân loại rác.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đến ý định phân loại rác, hoặc bảng tổng hợp hệ số tác động và mức ý nghĩa thống kê để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức: Triển khai các chương trình giáo dục, truyền thông về lợi ích và hiệu quả của việc phân loại rác thải tại nguồn nhằm nâng cao nhận thức và nghĩa vụ đạo đức của người dân. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: UBND huyện, các tổ chức xã hội.

  2. Cải thiện cơ sở hạ tầng thu gom và phân loại rác: Đầu tư bổ sung thùng rác phân loại, điểm tập kết rác thải tái chế, đảm bảo thuận tiện cho người dân trong việc phân loại. Thời gian: 12 tháng; Chủ thể: Ban quản lý đô thị, các đơn vị môi trường.

  3. Xây dựng và thực thi chính sách khuyến khích, xử phạt rõ ràng: Ban hành các chính sách khen thưởng cho hộ gia đình thực hiện tốt phân loại rác và xử phạt nghiêm các hành vi vi phạm. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: UBND huyện, phòng Tài nguyên Môi trường.

  4. Phát huy vai trò cộng đồng và mô hình điểm: Tổ chức các mô hình điểm về phân loại rác tại các khu dân cư, phát huy vai trò của các nhóm cộng đồng để tạo hiệu ứng lan tỏa. Thời gian: 6-9 tháng; Chủ thể: Hội phụ nữ, đoàn thanh niên, tổ dân phố.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý địa phương: Có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý chất thải phù hợp với đặc thù địa phương, nâng cao hiệu quả thu gom và xử lý rác thải.

  2. Các tổ chức môi trường và phi chính phủ: Tham khảo để thiết kế các chương trình tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về phân loại rác và bảo vệ môi trường.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, môi trường: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn về hành vi người dân trong quản lý chất thải, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài liên quan.

  4. Doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực xử lý chất thải: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến ý định phân loại rác của người dân để phát triển dịch vụ thu gom, tái chế phù hợp, nâng cao hiệu quả kinh doanh và trách nhiệm xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ý định phân loại rác tại nguồn là gì?
    Ý định phân loại rác tại nguồn là mong muốn và kế hoạch của cá nhân trong việc thực hiện phân loại rác thải sinh hoạt ngay tại nơi phát sinh, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc thu gom và xử lý hiệu quả.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến ý định phân loại rác?
    Theo nghiên cứu, nhận thức về hiệu quả của hành vi phân loại rác có tác động mạnh nhất với hệ số 0,453, nghĩa là người dân sẽ có xu hướng phân loại rác khi họ tin tưởng vào lợi ích thực tế của hành động này.

  3. Chính sách của chính phủ có vai trò như thế nào?
    Chính sách khen thưởng, xử phạt và tuyên truyền của chính phủ có tác động tích cực đến ý định phân loại rác (hệ số 0,348), giúp tạo động lực và ràng buộc pháp lý cho người dân thực hiện hành vi này.

  4. Tại sao nhận thức kiểm soát hành vi không ảnh hưởng đáng kể?
    Có thể do người dân chưa nhận thức rõ ràng về các thuận lợi hoặc khó khăn trong việc phân loại rác, hoặc họ chưa cảm thấy việc phân loại rác là khó khăn nên yếu tố này không tác động rõ ràng đến ý định.

  5. Làm thế nào để nâng cao ý thức phân loại rác của người dân?
    Cần kết hợp các biện pháp tuyên truyền nâng cao nhận thức, cải thiện điều kiện vật chất, xây dựng chính sách khuyến khích và phát huy vai trò của cộng đồng để tạo môi trường thuận lợi và động lực cho người dân tham gia phân loại rác.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định 5 yếu tố chính ảnh hưởng tích cực đến ý định phân loại rác tại nguồn của cư dân huyện Đất Đỏ gồm: hành vi cộng đồng, chính sách chính phủ, điều kiện vật chất, nghĩa vụ đạo đức và nhận thức về hiệu quả hành vi.
  • Nhận thức về hiệu quả hành vi là yếu tố có tác động mạnh nhất, cho thấy tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức về lợi ích thực tế của phân loại rác.
  • Nhận thức kiểm soát hành vi không có tác động đáng kể, cần nghiên cứu thêm để hiểu rõ nguyên nhân.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp quản lý, chính sách và chương trình tuyên truyền phù hợp tại địa phương.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả thực tiễn và mở rộng nghiên cứu sang các khu vực khác nhằm hoàn thiện mô hình quản lý chất thải rắn sinh hoạt.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng môi trường sống xanh - sạch - đẹp tại huyện Đất Đỏ!