Nghiên Cứu Về Diện và Hàng Thừa Kế Theo Quy Định Của Bộ Luật Dân Sự Năm 2005

Thừa kế di sản là sự chuyển dịch tài sản và quyền sở hữu tài sản của cá nhân người đã chết cho cá nhân, tổ chức có quyền thừa kế. Thừa kế là một trong những phương thức xác lập quyền sở hữu tài sản. Phương thức đó được đặc trưng bằng các mối liên hệ giữa người để lại di sản và người hưởng di sản. Trong mối quan hệ này, người để lại di sản là người có tài sản và là chủ sở hữu của tài sản đó hoặc quyền sử dụng đất khi họ còn sống. Khi chết đi, di sản có thể được định đoạt theo hai hình thức: Thừa kế theo di chúc hoặc thừa kế theo pháp luật.

Pháp luật thừa kế luôn tôn trọng quyền tự do định đoạt tài sản của người lập di chúc và chỉ định người thừa kế. Nếu thừa kế theo di chúc là sự chuyển dịch tài sản theo ý chí của người để lại di sản khi người đó còn sống chỉ định trong di chúc (có thể là cá nhân, tổ chức) thì thừa kế theo pháp luật chỉ là cá nhân được pháp luật quy định trong số những người có mối quan hệ với người để lại di sản. Vậy những trường hợp nào được pháp luật quy định thuộc diện hưởng thừa kế của người để lại di sản?

Phạm vi những người có quyền hưởng di sản thừa kế theo pháp luật còn phụ thuộc vào quan điểm lập pháp qua các thời kỳ lịch sử của một quốc gia nhất định. Căn cứ vào quan điểm lập pháp chi phối mà phạm vi những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật được quy định ở diện rộng, hẹp khác nhau. Trước năm 1945, dưới chế độ thực dân, phong kiến, quan hệ huyết thống luôn được đề cao và quan trọng nhất trong việc xác định những người có quyền thừa kế theo pháp luật.

Dưới chế độ dân chủ, nhân dân ở nước ta kể từ năm 1945 đến nay, diện thừa kế ngày càng được mở rộng xét theo quan hệ huyết thống. Pháp luật thừa kế đã xoá bỏ những tàn tích của chế độ phong kiến trong việc xác định diện thừa kế theo pháp luật. Quan hệ bình đẳng giữa vợ và chồng, giữa các con trong gia đình đã được pháp luật quy định nhằm loại bỏ tư tưởng gia trưởng, tư tưởng trọng nam khinh nữ, bảo vệ quyền thừa kế của người vợ góa và người con gái đã kết hôn.

Theo quy định tại Điều 676 Bộ luật Dân sự năm 2005, diện những người thừa kế theo pháp luật đã được mở rộng hơn so với quy định tại Bộ luật Dân sự năm 1995. Bao gồm các cụ nội, ngoại; ông bà nội, ngoại; bố, mẹ, chú, bác, cô, dì, cậu ruột của người để lại di sản; vợ, chồng: anh, chị, em ruột của người để lại di sản; các cháu, các chắt và các cháu ruột mà người để lại di sản là chú, bác, cô, dì, cậu ruột.

Để xác định phạm vi những người có quyền hưởng di sản thì phải căn cứ trên ba mối quan hệ: quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống, quan hệ nuôi dưỡng. Những người này có mối quan hệ gần gũi, thân thuộc nhất đối với người để lại di sản. Tuy nhiên, không phải tất cả những người này đều được quyền hưởng di sản của người chết để lại. Nếu những người trong phạm vi những người thừa kế di sản có hành vi vi phạm pháp luật theo Điều 643 Bộ luật Dân sự năm 2005 thì họ sẽ không có quyền hưởng di sản.

Việc xác định hàng thừa kế theo pháp luật là việc rất quan trọng bởi đó là cơ sở để xác định những người có quyền hưởng di sản thừa kế, người không có quyền hưởng di sản và đảm bảo quyền, lợi ích của các chủ thể khác trong mối quan hệ thừa kế. Việc xác định đúng những trường hợp thuộc hàng thừa kế theo pháp luật sẽ ngăn chặn được những hành vi lừa dối, trái pháp luật nhằm chiếm đoạt tài sản của những người khác.

Theo quy định tại Điều 677 Bộ luật Dân sự năm 2005, trường hợp con của người để lại di sản chết trước hoặc cùng thời điểm với người để lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước hoặc cùng thời điểm với người để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống. Đây là thừa kế thế vị.

Ví dụ: Ông A có hai người con là B và C. B chết trước A, để lại hai người con là D và E. Khi A chết, di sản của A sẽ được chia như sau: C được hưởng 1/2 di sản, D và E mỗi người được hưởng 1/4 di sản (thừa kế thế vị phần của B).

Số lượng các vụ án tồn đọng chưa được giải quyết trên phạm vi toàn quốc hàng năm tăng cao. Trong đó có những tranh chấp kéo dài, qua nhiều lần xét xử nhưng vẫn không giải quyết dứt điểm được. Số vụ việc tranh chấp về thừa kế luôn chiếm tỷ lệ lớn trong các tranh chấp dân sự và có tính phức tạp. Nguyên nhân do pháp luật thừa kế và những quy định pháp luật khác có liên quan đến thừa kế chưa thật sự đồng bộ, thống nhất.

Cần có những quy định chi tiết, cụ thể hơn về các trường hợp thừa kế thế vị, đặc biệt là trong các trường hợp phức tạp. Cần có hướng dẫn thống nhất về việc xác định hàng thừa kế và diện thừa kế để tránh các tranh chấp không đáng có. Cần có những quy định rõ ràng hơn về nghĩa vụ của người thừa kế đối với người để lại di sản.

Trong xã hội hiện đại, khi các quan hệ tài sản ngày càng trở nên phức tạp, việc xác định rõ ràng diện và hàng thừa kế càng trở nên quan trọng. Nó giúp đảm bảo sự công bằng, minh bạch trong việc phân chia di sản và tránh các tranh chấp không đáng có.

Cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các vấn đề liên quan đến diện và hàng thừa kế, đặc biệt là trong bối cảnh xã hội có nhiều biến đổi. Cần có những nghiên cứu về tác động của các phương pháp hỗ trợ sinh sản hiện đại đến quyền thừa kế và cần có những quy định pháp luật phù hợp.