Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng, việc quản lý chi phí môi trường (CPMT) trong doanh nghiệp trở thành vấn đề cấp thiết. Theo ước tính, các công ty nhiệt điện thuộc Tổng công ty Điện lực TKV – CTCP phát sinh nhiều chi phí liên quan đến xử lý chất thải, khí thải và nước thải nhằm đảm bảo vệ sinh môi trường theo quy định pháp luật. Tuy nhiên, hiện nay các công ty này chưa triển khai kế toán môi trường như một phân hệ kế toán riêng biệt mà vẫn ghi nhận các chi phí môi trường như chi phí sản xuất kinh doanh thông thường, dẫn đến việc chưa phản ánh chính xác CPMT trong báo cáo tài chính và quản trị.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa cơ sở lý luận về kế toán CPMT trong doanh nghiệp sản xuất, khảo sát thực trạng kế toán CPMT tại các công ty nhiệt điện thuộc TKV trong giai đoạn 2015-2019, từ đó đề xuất các giải pháp vận dụng kế toán CPMT nhằm nâng cao hiệu quả quản lý chi phí môi trường, góp phần phát triển bền vững và thực hiện trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Nghiên cứu tập trung vào 06 công ty nhiệt điện thuộc TKV, không bao gồm các công ty thủy điện hay các công ty nhiệt điện khác.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp thông tin chính xác về CPMT, giúp nhà quản trị ra quyết định hiệu quả, đồng thời đáp ứng yêu cầu minh bạch thông tin của các đối tượng bên ngoài như nhà đầu tư, chủ nợ và cơ quan quản lý môi trường. Qua đó, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của các công ty nhiệt điện trong bối cảnh yêu cầu bảo vệ môi trường ngày càng khắt khe.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình kế toán chi phí môi trường (CPMT) đã được phát triển trên thế giới và trong nước. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết kế toán CPMT theo dòng vật liệu (Material Flow Cost Accounting - MFCA): Phương pháp này tập trung vào việc xác định chi phí vật liệu bị lãng phí trong quá trình sản xuất thông qua cân đối dòng vật liệu, từ đó nhận diện chi phí môi trường ẩn trong chi phí sản xuất. MFCA giúp doanh nghiệp minh bạch dòng vật liệu vào và ra, phân tích chi phí vật liệu tạo ra chất thải, chi phí chế biến và chi phí xử lý chất thải.

  2. Lý thuyết kế toán CPMT theo cơ sở hoạt động (Activity-Based Costing - ABC): Phương pháp ABC tập hợp và phân bổ CPMT dựa trên các hoạt động tạo ra chi phí môi trường, giúp xác định chính xác chi phí phát sinh tại từng trung tâm chi phí và phân bổ cho từng sản phẩm. Kết hợp với MFCA, ABC giúp doanh nghiệp quản lý chi phí môi trường hiệu quả hơn, từ đó đưa ra các quyết định giảm thiểu chi phí và ô nhiễm.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm: chi phí môi trường (CPMT), kế toán CPMT, phân loại CPMT theo khả năng đo lường, theo hoạt động và theo dòng vật liệu, cũng như các phương pháp nhận diện, ghi nhận và cung cấp thông tin CPMT.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát, phỏng vấn các kế toán viên, kế toán trưởng, nhà quản lý và cơ quan quản lý môi trường tại 06 công ty nhiệt điện thuộc TKV trong giai đoạn 2015-2019. Phiếu điều tra được thiết kế cho các đối tượng bên trong và bên ngoài doanh nghiệp nhằm đánh giá thực trạng kế toán CPMT và nhu cầu sử dụng thông tin CPMT.

Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo kế toán, tài liệu pháp luật, các nghiên cứu khoa học và tài liệu chuyên ngành liên quan đến kế toán môi trường và CPMT. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh, tổng hợp và diễn giải nhằm đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phù hợp.

Cỡ mẫu khảo sát đảm bảo tính đại diện cho các công ty nhiệt điện thuộc TKV, phương pháp chọn mẫu theo tiêu chí thuận tiện và chuyên môn nhằm thu thập thông tin chính xác, đầy đủ. Quá trình nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ 2018 đến 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận diện và xác định CPMT: Các công ty nhiệt điện thuộc TKV hiện nay chưa có hệ thống kế toán CPMT riêng biệt mà chủ yếu ghi nhận các chi phí môi trường như chi phí sản xuất chung. Khoảng 70% chi phí xử lý chất thải và khí thải chưa được phân loại rõ ràng, dẫn đến việc đánh giá chi phí môi trường chưa chính xác.

  2. Thực trạng ghi nhận CPMT: Chỉ khoảng 40% các khoản chi phí liên quan đến môi trường được ghi nhận đầy đủ trên báo cáo tài chính. Các chi phí như chi phí vật liệu tạo ra chất thải, chi phí chế biến chất thải thường bị bỏ sót hoặc gộp chung với chi phí sản xuất kinh doanh thông thường.

  3. Cung cấp và sử dụng thông tin CPMT: Nhu cầu sử dụng thông tin CPMT của nhà quản lý nội bộ chiếm trên 80%, trong khi các đối tượng bên ngoài như nhà đầu tư và cơ quan quản lý môi trường cũng có nhu cầu cao (khoảng 65%). Tuy nhiên, thông tin cung cấp hiện chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu minh bạch và chi tiết.

  4. Nguyên nhân tồn tại: Các nguyên nhân chính bao gồm thiếu khung pháp lý chi tiết về kế toán CPMT, hạn chế về nhận thức và trình độ chuyên môn của nhân viên kế toán, cũng như thiếu công cụ và phương pháp xác định CPMT phù hợp với đặc thù ngành nhiệt điện.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc nhận diện và ghi nhận CPMT tại các công ty nhiệt điện thuộc TKV còn nhiều hạn chế, tương tự với các nghiên cứu trong nước về các ngành công nghiệp nhạy cảm với môi trường. Việc chưa áp dụng phương pháp kế toán CPMT theo dòng vật liệu và cơ sở hoạt động khiến chi phí môi trường bị đánh giá thấp, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và ra quyết định.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng MFCA và ABC đã giúp các doanh nghiệp phát hiện chi phí ẩn và quản lý chi phí môi trường hiệu quả hơn, từ đó giảm thiểu ô nhiễm và nâng cao hiệu quả kinh tế. Việc minh bạch thông tin CPMT cũng đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của các nhà đầu tư và cơ quan quản lý về trách nhiệm xã hội và phát triển bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bổ chi phí theo hoạt động, bảng tổng hợp chi phí vật liệu tạo ra chất thải và báo cáo so sánh nhu cầu sử dụng thông tin CPMT giữa các nhóm đối tượng. Điều này giúp trực quan hóa mức độ ảnh hưởng và nhu cầu cải thiện hệ thống kế toán CPMT.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống kế toán CPMT riêng biệt: Các công ty nhiệt điện cần thiết lập phân hệ kế toán CPMT độc lập, áp dụng phương pháp MFCA kết hợp ABC để nhận diện, tập hợp và phân bổ chi phí môi trường chính xác theo từng hoạt động và sản phẩm. Thời gian thực hiện dự kiến trong 1-2 năm, do phòng kế toán chủ trì phối hợp với phòng môi trường.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực nhân sự: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kế toán môi trường và kỹ thuật xác định CPMT cho kế toán viên, kế toán trưởng và nhà quản lý nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng thực hiện. Thời gian đào tạo trong 6 tháng, do đơn vị đào tạo nội bộ hoặc chuyên gia bên ngoài đảm nhiệm.

  3. Hoàn thiện quy trình thu thập và xử lý thông tin: Thiết kế và áp dụng các biểu mẫu, chứng từ kế toán đặc thù cho CPMT, đồng thời xây dựng quy trình kiểm tra, luân chuyển và lưu trữ chứng từ kế toán môi trường khoa học, đảm bảo tính chính xác và minh bạch. Thời gian triển khai trong 1 năm, do phòng kế toán phối hợp phòng môi trường thực hiện.

  4. Tăng cường công khai và minh bạch thông tin CPMT: Định kỳ công bố báo cáo CPMT chi tiết cho các đối tượng bên ngoài như nhà đầu tư, cơ quan quản lý nhằm nâng cao uy tín và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp. Thời gian thực hiện hàng năm, do ban lãnh đạo và phòng truyền thông phối hợp thực hiện.

  5. Áp dụng công cụ quản lý chi phí môi trường hiện đại: Đầu tư hệ thống phần mềm kế toán quản trị môi trường tích hợp MFCA và ABC để tự động hóa việc thu thập, phân tích và báo cáo CPMT, nâng cao hiệu quả quản lý. Thời gian triển khai 1-2 năm, do ban lãnh đạo quyết định và phòng công nghệ thông tin phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý doanh nghiệp nhiệt điện: Giúp hiểu rõ về kế toán CPMT, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý chi phí môi trường, giảm thiểu rủi ro và nâng cao hình ảnh doanh nghiệp trong cộng đồng.

  2. Kế toán viên và kế toán trưởng: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về phương pháp nhận diện, ghi nhận và phân bổ CPMT, hỗ trợ thực hiện kế toán môi trường chính xác và hiệu quả.

  3. Cơ quan quản lý môi trường và chính sách: Tham khảo để xây dựng các quy định, hướng dẫn chi tiết về kế toán CPMT, thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện trách nhiệm bảo vệ môi trường.

  4. Nhà đầu tư và chủ nợ: Giúp đánh giá rủi ro tài chính liên quan đến môi trường của các công ty nhiệt điện, từ đó đưa ra quyết định đầu tư và tín dụng phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kế toán chi phí môi trường là gì?
    Kế toán CPMT là quá trình thu nhận, xử lý và cung cấp thông tin về các chi phí phát sinh liên quan đến hoạt động bảo vệ môi trường trong doanh nghiệp, giúp nhà quản trị kiểm soát và ra quyết định hiệu quả.

  2. Tại sao các công ty nhiệt điện cần áp dụng kế toán CPMT?
    Do đặc thù sản xuất phát sinh nhiều chi phí xử lý chất thải và khí thải, kế toán CPMT giúp xác định chính xác chi phí môi trường, nâng cao hiệu quả quản lý và đảm bảo tuân thủ pháp luật.

  3. Phương pháp MFCA và ABC có vai trò gì trong kế toán CPMT?
    MFCA giúp xác định chi phí vật liệu bị lãng phí trong sản xuất, còn ABC tập hợp và phân bổ chi phí theo hoạt động tạo ra chi phí môi trường, kết hợp giúp quản lý chi phí môi trường chính xác và hiệu quả.

  4. Những khó khăn khi triển khai kế toán CPMT tại các công ty nhiệt điện là gì?
    Bao gồm thiếu khung pháp lý chi tiết, hạn chế về nhận thức và kỹ năng của nhân viên kế toán, thiếu công cụ và phương pháp xác định CPMT phù hợp với đặc thù ngành.

  5. Lợi ích khi công khai thông tin CPMT cho các đối tượng bên ngoài?
    Giúp nhà đầu tư, chủ nợ và cơ quan quản lý đánh giá rủi ro môi trường, tăng tính minh bạch và uy tín của doanh nghiệp, đồng thời thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện trách nhiệm xã hội.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về kế toán chi phí môi trường trong doanh nghiệp sản xuất, đặc biệt trong ngành nhiệt điện.
  • Khảo sát thực trạng tại 06 công ty nhiệt điện thuộc TKV cho thấy nhiều hạn chế trong nhận diện, ghi nhận và cung cấp thông tin CPMT.
  • Đề xuất áp dụng phương pháp MFCA kết hợp ABC để nâng cao hiệu quả kế toán CPMT, đồng thời hoàn thiện quy trình và đào tạo nhân sự.
  • Khuyến nghị tăng cường công khai thông tin CPMT nhằm đáp ứng yêu cầu của các đối tượng sử dụng thông tin bên ngoài.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai hệ thống kế toán CPMT riêng biệt, đào tạo nhân sự và áp dụng công nghệ quản lý chi phí môi trường hiện đại.

Hành động ngay hôm nay: Các công ty nhiệt điện cần bắt đầu xây dựng kế hoạch triển khai kế toán CPMT để nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển bền vững trong tương lai.