Nghiên Cứu Quan Hệ Pháp Luật - Những Vấn Đề Lý Luận và Thực Tiễn ở Việt Nam Hiện Nay

• Tác giả: Lê Văn Long
• Người hướng dẫn: PGS.TS Lê Minh Tam
• Trường học: Trường Đại Học Luật Hà Nội
• Chuyên ngành: Lý Luận Nhà Nước và Pháp Luật
• Đề tài: Quan Hệ Pháp Luật - Những Vấn Đề Lý Luận và Thực Tiễn ở Việt Nam Hiện Nay
• Loại tài liệu: Luận Án Tiến Sĩ Luật Học
• Năm xuất bản: 2003
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ QUAN HỆ PHÁP LUẬT
• 1.1. Khái niệm và đặc điểm của quan hệ pháp luật
• 1.2. Cấu thành quan hệ pháp luật
• 1.3. Phân loại quan hệ pháp luật
• 1.4. Vị trí, vai trò của quan hệ pháp luật trong cơ chế điều chỉnh pháp luật và trong đời sống thực tiễn
• 1.5. Điều kiện làm phát sinh, thay đổi và chấm dứt quan hệ pháp luật
• 2. CHƯƠNG 2: QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA HỆ THỐNG QUAN HỆ PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ 1945 ĐẾN NAY
• 2.1. Các đặc điểm cơ bản về chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam
• 2.2. Khái quát về sự phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam qua các giai đoạn
• 2.3. Thực trạng hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam hiện nay
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN HỆ THỐNG QUAN HỆ PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY
• 3.1. Những yêu cầu cơ bản đối với việc phát triển hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam hiện nay
• 3.2. Phương hướng và các giải pháp đối với việc phát triển hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam hiện nay
• KẾT LUẬN
• NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN TỚI LUẬN ÁN
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Nghiên cứu quan hệ pháp luật Tổng quan tầm quan trọng

Nghiên cứu quan hệ pháp luật là một lĩnh vực then chốt trong khoa học pháp lý. Nó đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam. Các nhà khoa học pháp lý, cả trong và ngoài nước, đã quan tâm nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Những nghiên cứu này đã góp phần hình thành cơ sở lý luận về quan hệ pháp luật, ở mức độ khác nhau, được vận dụng trong thực tế để giải quyết các vấn đề của đời sống pháp lý. Tuy nhiên, khi nhà nước và pháp luật có những thay đổi, quan hệ pháp luật cũng có những biến đổi đáng kể. Điều này đòi hỏi phải tiếp tục nghiên cứu về quan hệ pháp luật để không hạn chế tư duy nhận thức về điều chỉnh pháp luật, xác định luận cứ phân chia ngành luật và chế định pháp luật.

1.1. Vai trò của quan hệ pháp luật trong đời sống xã hội

Trong cơ chế điều chỉnh pháp luật, quan hệ pháp luật là một thành tố quan trọng. Nó phản ánh đời sống pháp lý hiện thực trên tất cả các lĩnh vực của đất nước. Đồng thời, nó là cơ sở để đánh giá hiệu quả pháp luật, giá trị xã hội của pháp luật. Quá trình nghiên cứu quan hệ pháp luật đòi hỏi sự ứng dụng vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề hiện tại, làm sáng tỏ vì sao pháp luật ít đi vào cuộc sống, hiệu quả pháp luật không cao, trật tự pháp luật và pháp chế còn lỏng lẻo. Theo Lê Văn Long, "Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập ở nước ta hiện nay, quan hệ pháp luật hình thành, vận động đa dạng, linh hoạt."

1.2. Đặc điểm của quan hệ pháp luật Tính đa dạng và linh hoạt

Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập ở nước ta hiện nay, quan hệ pháp luật hình thành, vận động đa dạng, linh hoạt. Tuy nhiên, hệ thống quan hệ pháp luật cũng như các yếu tố cơ sở của nó đã bộc lộ những điểm hạn chế. Cụ thể, thiếu tính cân đối trong sự phát triển của các loại quan hệ pháp luật, năng lực chủ thể không theo kịp với nhu cầu của đời sống xã hội, cơ chế kiểm soát quá trình hình thành và vận động quan hệ pháp luật trên thực tế kém hiệu quả. Điều này cho thấy, cần thiết phải xem xét một cách toàn diện về hệ thống pháp luật trên cơ sở gắn liền việc nghiên cứu cơ bản với khảo cứu hệ thống quan hệ pháp luật thực tế.

1.3. Nghiên cứu khoa học pháp lý Tính cấp thiết và toàn diện

Nghiên cứu quan hệ pháp luật là công việc khó khăn bởi nó là một hiện tượng phức tạp trong nhận thức luận. Sự tồn tại, vận động và phát triển của quan hệ pháp luật trên thực tế rất đa dạng, linh hoạt, đồng thời chịu sự tác động đa chiều của nhiều yếu tố. Sự hình thành và phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật trên thực tế không chỉ mang tính pháp lý mà còn thể hiện cả những đặc điểm chính trị, kinh tế, tâm lý, xã hội ở mỗi giai đoạn lịch sử. Vì vậy, cần có cách nhìn tổng quan, khoa học về quan hệ pháp luật và khái quát được những nét căn bản về thực trạng hệ thống quan hệ pháp luật nước ta qua các giai đoạn phát triển khác nhau.

II. Lý luận quan hệ pháp luật Khái niệm và các yếu tố

Trong khoa học pháp lý, khái niệm quan hệ pháp luật là một trong những khái niệm cơ bản. Nó thuộc phạm vi nghiên cứu của khoa học lý luận chung về nhà nước và pháp luật và được xem xét cụ thể hơn trong các môn khoa học pháp lý chuyên ngành. Trong bất kỳ một ngành luật nào, các nhà khoa học cũng cố gắng xác định rõ nội dung và những nét đặc thù của quan hệ pháp luật. Những đặc điểm này được quyết định bởi đối tượng điều chỉnh và phương pháp điều chỉnh của ngành luật đó. Việc nghiên cứu các quan hệ pháp luật cụ thể đã khám phá sâu hơn mối liên hệ giữa đối tượng và phương pháp điều chỉnh, các qui luật khách quan của mối tương quan giữa các loại quan hệ xã hội khác nhau với hình thức pháp lý của chúng.

2.1. Khái niệm quan hệ pháp luật Các cách tiếp cận

Trong khoa học pháp lý, có nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm quan hệ pháp luật. Một số quan điểm hiện được sử dụng phổ biến cho rằng quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý của các quan hệ xã hội, xuất hiện trên cơ sở sự điều chỉnh của pháp luật đối với các quan hệ xã hội tương ứng và các bên tham gia quan hệ pháp luật đó đều mang những quyền và nghĩa vụ pháp lý được quy phạm pháp luật qui định. Tuy nhiên, việc xem xét quan hệ pháp luật gắn liền với quan hệ xã hội với sự điều chỉnh pháp luật có sự hợp lý nhất định để đi đến việc thừa nhận quan hệ pháp luật là một dạng thức quan hệ xã hội.

2.2. Quan hệ xã hội và quan hệ pháp luật Mối quan hệ và sự khác biệt

Quan hệ xã hội tồn tại và phản ánh nhu cầu điều chỉnh nội tại của mình một cách khách quan. Khi quan hệ xã hội được pháp luật điều chỉnh, nó được các quy phạm pháp luật xác định giới hạn, tính chất pháp lý cần thiết cho sự vận động và phát triển. Quá trình thực hiện quy phạm pháp luật làm xuất hiện quan hệ pháp luật. Thông qua các quan hệ pháp luật cụ thể thì quyền và nghĩa vụ của chủ thể mới được bộc lộ ra ngoài. Như vậy, quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý đặc thù của việc thực hiện quy phạm pháp luật trên thực tế. Còn hình thức pháp lý của quan hệ xã hội phải là quy phạm pháp luật.

2.3. Sự kiện pháp lý và quan hệ pháp luật Vai trò và tầm quan trọng

Một quan điểm khác tiếp cận quan hệ pháp luật từ thực tế. Nó cho rằng quan hệ pháp luật không thể hình thành nếu không có sự kiện pháp lý xuất hiện, mặc dù có quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ xã hội đó. Sự kiện pháp lý chính là yếu tố bộc lộ quan hệ xã hội trên thực tế và có vai trò làm cầu nối giữa hai hiện tượng quy phạm pháp luật với quan hệ pháp luật. Đây là những nội dung hợp lý của quan điểm này.

III. Thực tiễn quan hệ pháp luật Quá trình hình thành và phát triển

Ở nước ta, hoạt động nghiên cứu quan hệ pháp luật nói chung chưa có nhiều và chưa mang tính chuyên sâu. Riêng đối với hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam cũng chưa được nhận thức về mặt lý luận và khái quát, đánh giá về thực trạng vận động và phát triển. Do vậy, các tài liệu nghiên cứu về đề tài này còn quá ít, nội dung cũng mới dừng lại ở một vài khía cạnh như: quyền chủ thể, nghĩa vụ pháp lý của chủ thể, phân loại quan hệ pháp luật hoặc nghiên cứu quan hệ pháp luật với tư cách là một yếu tố trong cơ chế điều chỉnh pháp luật.

3.1. Nghiên cứu quan hệ pháp luật Tình hình ở Việt Nam

Các nghiên cứu về quan hệ pháp luật ở Việt Nam chủ yếu dừng lại ở các bài viết đăng ở các tạp chí; trong giáo trình môn học lý luận chung về nhà nước và pháp luật hoặc là một phần nhỏ liên quan đến đề tài khác. Có thể kể đến như: Chương "Quan hệ pháp luật" trong cuốn chuyên khảo: Những vấn đề lý luận cơ bản về pháp luật của GS.TSKH Đào Trí Úc; "Quan hệ pháp luật xã hội chủ nghĩa" của PGS.TS Thái Vinh Thang. Các tài liệu này chưa có tính hệ thống và chưa có sự thống nhất trong nhận thức về nhiều vấn đề cụ thể, trước hết là khái niệm quan hệ pháp luật.

3.2. Hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam Sự phát triển qua các giai đoạn

Luận án nghiên cứu tổng quan về quá trình hình thành, vận động và phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam từ 1945 đến nay; phân tích đánh giá thực trạng hệ thống quan hệ pháp luật, khẳng định những điểm tích cực cần phát huy đồng thời tìm ra những hạn chế, nguyên nhân dẫn đến thực trạng đó. Trên cơ sở lý luận và thực trạng đó, luận án nêu lên một số yêu cầu, phương hướng và các giải pháp xây dựng hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam trong điều kiện đổi mới hiện nay.

3.3. Sự kiện pháp lý hợp pháp và quan hệ pháp luật Góc độ nghiên cứu

Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về các quan hệ pháp luật; khái quát những nét chính về hệ thống quan hệ pháp luật nước ta từ 1945 đến nay và yêu cầu phương hướng đối với việc phát triển hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam, chủ yếu dưới góc độ là những quan hệ pháp luật được hình thành từ những sự kiện pháp lý hợp pháp, tích cực.

IV. Giải pháp phát triển Hoàn thiện hệ thống quan hệ pháp luật

Luận án đề xuất phương hướng và các giải pháp nhằm nâng cao tính hiện thực của quan hệ pháp luật, củng cố và phát triển hệ thống quan hệ pháp luật trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân. Luận án được coi là công trình chuyên khảo đầu tiên về quan hệ pháp luật ở nước ta. Những kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung và phát triển những vấn đề lý luận cơ bản của khoa học pháp lý, tạo ra cơ sở khoa học cần thiết để nghiên cứu các dạng thức quan hệ pháp luật chuyên ngành vốn rất đa dang và linh hoạt trong tình hình hiện nay.

4.1. Cải cách pháp luật Yếu tố then chốt để phát triển quan hệ pháp luật

Luận án có thể sử dụng phục vụ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy khoa học pháp lý và hỗ trợ cho các nhà hoạt động thực tiễn trong các cơ quan pháp luật. Các kết luận, ý kiến được trình bày trong luận án có tính hữu ích đối với các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong quá trình xây dựng pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật, giải quyết một số vấn đề mới nảy sinh trong thực tiễn đời sống pháp lý. Cải cách pháp luật là yếu tố then chốt để phát triển quan hệ pháp luật.

4.2. Xây dựng pháp luật Đảm bảo tính hệ thống và đồng bộ

Quá trình xây dựng pháp luật cần đảm bảo tính hệ thống và đồng bộ, phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đồng thời, cần nâng cao năng lực của các chủ thể trong quan hệ pháp luật, đảm bảo họ có đủ kiến thức và kỹ năng để thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình. Đây là yếu tố quan trọng để quan hệ pháp luật thực sự đi vào cuộc sống và phát huy hiệu quả.

4.3. Thực thi pháp luật Nâng cao hiệu quả và tính nghiêm minh

Cần nâng cao hiệu quả và tính nghiêm minh trong thực thi pháp luật. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và người dân. Đồng thời, cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực thi pháp luật, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật để bảo vệ trật tự pháp luật và quyền lợi hợp pháp của người dân. Thực thi pháp luật hiệu quả sẽ góp phần củng cố hệ thống pháp luật và thúc đẩy sự phát triển của quan hệ pháp luật.

V. Ứng dụng thực tiễn Hiệu quả pháp luật trong đời sống xã hội

Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, quan hệ pháp luật hình thành và vận động một cách đa dạng và linh hoạt. Để pháp luật thực sự đi vào cuộc sống và phát huy hiệu quả, cần có một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh và nâng cao hiệu quả pháp luật. Bên cạnh đó, việc xem xét một cách toàn diện về hệ thống pháp luật trên cơ sở gắn liền việc nghiên cứu cơ bản với khảo cứu hệ thống quan hệ pháp luật thực tế là vô cùng cần thiết. Điều này đòi hỏi sự tham gia của các nhà khoa học, các nhà quản lý và toàn thể cộng đồng.

5.1. Đánh giá hiệu quả Nghiên cứu từ góc độ lý luận và thực tiễn

Việc đánh giá hiệu quả của quan hệ pháp luật cần được thực hiện từ cả góc độ lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cần phân tích và đánh giá tính phù hợp của các quy phạm pháp luật với thực tiễn đời sống xã hội. Về mặt thực tiễn, cần khảo sát và đánh giá mức độ tuân thủ pháp luật của các chủ thể, cũng như tác động của pháp luật đến các quan hệ xã hội khác nhau.

5.2. Tác động xã hội Nghiên cứu trong bối cảnh hội nhập quốc tế

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, cần nghiên cứu tác động của các điều ước quốc tế và pháp luật nước ngoài đến hệ thống pháp luật Việt Nam và quan hệ pháp luật. Điều này giúp chúng ta có thể học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển, đồng thời bảo vệ được lợi ích quốc gia và phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

5.3. Pháp luật và đời sống Đảm bảo công bằng và minh bạch

Mục tiêu cuối cùng của việc nghiên cứu quan hệ pháp luật là để pháp luật thực sự trở thành công cụ hữu hiệu để điều chỉnh các quan hệ xã hội, đảm bảo công bằng và minh bạch trong đời sống xã hội. Khi đó, pháp luật mới thực sự đi vào cuộc sống và góp phần xây dựng một xã hội văn minh, hiện đại.

VI. Kết luận nghiên cứu Tương lai của hệ thống pháp luật

Nghiên cứu quan hệ pháp luật không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất của pháp luật, mà còn giúp chúng ta có thể xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật một cách khoa học và hiệu quả. Điều này có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân. Luận án này hy vọng sẽ đóng góp một phần nhỏ vào quá trình này, đồng thời gợi mở những hướng nghiên cứu mới về quan hệ pháp luật trong tương lai.

6.1. Nghiên cứu liên ngành Kết hợp pháp luật và các khoa học khác

Trong tương lai, cần đẩy mạnh nghiên cứu liên ngành về quan hệ pháp luật, kết hợp pháp luật với các khoa học khác như kinh tế, xã hội học, tâm lý học... Điều này giúp chúng ta có thể hiểu rõ hơn về tác động của pháp luật đến các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, từ đó đưa ra những giải pháp phù hợp để hoàn thiện hệ thống pháp luật.

6.2. Sự tham gia của cộng đồng Xây dựng pháp luật dân chủ và minh bạch

Cần tăng cường sự tham gia của cộng đồng vào quá trình xây dựng pháp luật. Điều này giúp pháp luật phản ánh được ý chí và nguyện vọng của người dân, đồng thời tăng cường tính dân chủ và minh bạch của pháp luật. Khi đó, pháp luật mới thực sự được người dân tin tưởng và tuân thủ.

6.3. Hội nhập quốc tế Áp dụng các chuẩn mực pháp lý tiên tiến

Trong quá trình hội nhập quốc tế, cần học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển, áp dụng các chuẩn mực pháp lý tiên tiến vào hệ thống pháp luật Việt Nam. Điều này giúp chúng ta có thể nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, đồng thời bảo vệ được quyền lợi của người dân và doanh nghiệp Việt Nam.