Nghiên Cứu Quan Hệ Pháp Luật - Những Vấn Đề Lý Luận và Thực Tiễn ở Việt Nam Hiện Nay

Trong cơ chế điều chỉnh pháp luật, quan hệ pháp luật là một thành tố quan trọng. Nó phản ánh đời sống pháp lý hiện thực trên tất cả các lĩnh vực của đất nước. Đồng thời, nó là cơ sở để đánh giá hiệu quả pháp luật, giá trị xã hội của pháp luật. Quá trình nghiên cứu quan hệ pháp luật đòi hỏi sự ứng dụng vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề hiện tại, làm sáng tỏ vì sao pháp luật ít đi vào cuộc sống, hiệu quả pháp luật không cao, trật tự pháp luật và pháp chế còn lỏng lẻo. Theo Lê Văn Long, "Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập ở nước ta hiện nay, quan hệ pháp luật hình thành, vận động đa dạng, linh hoạt."

Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập ở nước ta hiện nay, quan hệ pháp luật hình thành, vận động đa dạng, linh hoạt. Tuy nhiên, hệ thống quan hệ pháp luật cũng như các yếu tố cơ sở của nó đã bộc lộ những điểm hạn chế. Cụ thể, thiếu tính cân đối trong sự phát triển của các loại quan hệ pháp luật, năng lực chủ thể không theo kịp với nhu cầu của đời sống xã hội, cơ chế kiểm soát quá trình hình thành và vận động quan hệ pháp luật trên thực tế kém hiệu quả. Điều này cho thấy, cần thiết phải xem xét một cách toàn diện về hệ thống pháp luật trên cơ sở gắn liền việc nghiên cứu cơ bản với khảo cứu hệ thống quan hệ pháp luật thực tế.

Nghiên cứu quan hệ pháp luật là công việc khó khăn bởi nó là một hiện tượng phức tạp trong nhận thức luận. Sự tồn tại, vận động và phát triển của quan hệ pháp luật trên thực tế rất đa dạng, linh hoạt, đồng thời chịu sự tác động đa chiều của nhiều yếu tố. Sự hình thành và phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật trên thực tế không chỉ mang tính pháp lý mà còn thể hiện cả những đặc điểm chính trị, kinh tế, tâm lý, xã hội ở mỗi giai đoạn lịch sử. Vì vậy, cần có cách nhìn tổng quan, khoa học về quan hệ pháp luật và khái quát được những nét căn bản về thực trạng hệ thống quan hệ pháp luật nước ta qua các giai đoạn phát triển khác nhau.

Trong khoa học pháp lý, có nhiều cách hiểu khác nhau về khái niệm quan hệ pháp luật. Một số quan điểm hiện được sử dụng phổ biến cho rằng quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý của các quan hệ xã hội, xuất hiện trên cơ sở sự điều chỉnh của pháp luật đối với các quan hệ xã hội tương ứng và các bên tham gia quan hệ pháp luật đó đều mang những quyền và nghĩa vụ pháp lý được quy phạm pháp luật qui định. Tuy nhiên, việc xem xét quan hệ pháp luật gắn liền với quan hệ xã hội với sự điều chỉnh pháp luật có sự hợp lý nhất định để đi đến việc thừa nhận quan hệ pháp luật là một dạng thức quan hệ xã hội.

Quan hệ xã hội tồn tại và phản ánh nhu cầu điều chỉnh nội tại của mình một cách khách quan. Khi quan hệ xã hội được pháp luật điều chỉnh, nó được các quy phạm pháp luật xác định giới hạn, tính chất pháp lý cần thiết cho sự vận động và phát triển. Quá trình thực hiện quy phạm pháp luật làm xuất hiện quan hệ pháp luật. Thông qua các quan hệ pháp luật cụ thể thì quyền và nghĩa vụ của chủ thể mới được bộc lộ ra ngoài. Như vậy, quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý đặc thù của việc thực hiện quy phạm pháp luật trên thực tế. Còn hình thức pháp lý của quan hệ xã hội phải là quy phạm pháp luật.

Một quan điểm khác tiếp cận quan hệ pháp luật từ thực tế. Nó cho rằng quan hệ pháp luật không thể hình thành nếu không có sự kiện pháp lý xuất hiện, mặc dù có quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ xã hội đó. Sự kiện pháp lý chính là yếu tố bộc lộ quan hệ xã hội trên thực tế và có vai trò làm cầu nối giữa hai hiện tượng quy phạm pháp luật với quan hệ pháp luật. Đây là những nội dung hợp lý của quan điểm này.

Các nghiên cứu về quan hệ pháp luật ở Việt Nam chủ yếu dừng lại ở các bài viết đăng ở các tạp chí; trong giáo trình môn học lý luận chung về nhà nước và pháp luật hoặc là một phần nhỏ liên quan đến đề tài khác. Có thể kể đến như: Chương "Quan hệ pháp luật" trong cuốn chuyên khảo: Những vấn đề lý luận cơ bản về pháp luật của GS.TSKH Đào Trí Úc; "Quan hệ pháp luật xã hội chủ nghĩa" của PGS.TS Thái Vinh Thang. Các tài liệu này chưa có tính hệ thống và chưa có sự thống nhất trong nhận thức về nhiều vấn đề cụ thể, trước hết là khái niệm quan hệ pháp luật.

Luận án nghiên cứu tổng quan về quá trình hình thành, vận động và phát triển của hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam từ 1945 đến nay; phân tích đánh giá thực trạng hệ thống quan hệ pháp luật, khẳng định những điểm tích cực cần phát huy đồng thời tìm ra những hạn chế, nguyên nhân dẫn đến thực trạng đó. Trên cơ sở lý luận và thực trạng đó, luận án nêu lên một số yêu cầu, phương hướng và các giải pháp xây dựng hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam trong điều kiện đổi mới hiện nay.

Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về các quan hệ pháp luật; khái quát những nét chính về hệ thống quan hệ pháp luật nước ta từ 1945 đến nay và yêu cầu phương hướng đối với việc phát triển hệ thống quan hệ pháp luật Việt Nam, chủ yếu dưới góc độ là những quan hệ pháp luật được hình thành từ những sự kiện pháp lý hợp pháp, tích cực.

Luận án có thể sử dụng phục vụ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy khoa học pháp lý và hỗ trợ cho các nhà hoạt động thực tiễn trong các cơ quan pháp luật. Các kết luận, ý kiến được trình bày trong luận án có tính hữu ích đối với các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong quá trình xây dựng pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật, giải quyết một số vấn đề mới nảy sinh trong thực tiễn đời sống pháp lý. Cải cách pháp luật là yếu tố then chốt để phát triển quan hệ pháp luật.

Quá trình xây dựng pháp luật cần đảm bảo tính hệ thống và đồng bộ, phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đồng thời, cần nâng cao năng lực của các chủ thể trong quan hệ pháp luật, đảm bảo họ có đủ kiến thức và kỹ năng để thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình. Đây là yếu tố quan trọng để quan hệ pháp luật thực sự đi vào cuộc sống và phát huy hiệu quả.

Cần nâng cao hiệu quả và tính nghiêm minh trong thực thi pháp luật. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội và người dân. Đồng thời, cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực thi pháp luật, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật để bảo vệ trật tự pháp luật và quyền lợi hợp pháp của người dân. Thực thi pháp luật hiệu quả sẽ góp phần củng cố hệ thống pháp luật và thúc đẩy sự phát triển của quan hệ pháp luật.

Việc đánh giá hiệu quả của quan hệ pháp luật cần được thực hiện từ cả góc độ lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, cần phân tích và đánh giá tính phù hợp của các quy phạm pháp luật với thực tiễn đời sống xã hội. Về mặt thực tiễn, cần khảo sát và đánh giá mức độ tuân thủ pháp luật của các chủ thể, cũng như tác động của pháp luật đến các quan hệ xã hội khác nhau.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, cần nghiên cứu tác động của các điều ước quốc tế và pháp luật nước ngoài đến hệ thống pháp luật Việt Nam và quan hệ pháp luật. Điều này giúp chúng ta có thể học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển, đồng thời bảo vệ được lợi ích quốc gia và phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

Mục tiêu cuối cùng của việc nghiên cứu quan hệ pháp luật là để pháp luật thực sự trở thành công cụ hữu hiệu để điều chỉnh các quan hệ xã hội, đảm bảo công bằng và minh bạch trong đời sống xã hội. Khi đó, pháp luật mới thực sự đi vào cuộc sống và góp phần xây dựng một xã hội văn minh, hiện đại.

Trong tương lai, cần đẩy mạnh nghiên cứu liên ngành về quan hệ pháp luật, kết hợp pháp luật với các khoa học khác như kinh tế, xã hội học, tâm lý học... Điều này giúp chúng ta có thể hiểu rõ hơn về tác động của pháp luật đến các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, từ đó đưa ra những giải pháp phù hợp để hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Cần tăng cường sự tham gia của cộng đồng vào quá trình xây dựng pháp luật. Điều này giúp pháp luật phản ánh được ý chí và nguyện vọng của người dân, đồng thời tăng cường tính dân chủ và minh bạch của pháp luật. Khi đó, pháp luật mới thực sự được người dân tin tưởng và tuân thủ.

Trong quá trình hội nhập quốc tế, cần học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển, áp dụng các chuẩn mực pháp lý tiên tiến vào hệ thống pháp luật Việt Nam. Điều này giúp chúng ta có thể nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế, đồng thời bảo vệ được quyền lợi của người dân và doanh nghiệp Việt Nam.