Nghệ Thuật Chạm Khắc Gỗ Đình Hàng Kênh, Hải Phòng: Khám Phá Giá Trị Văn Hóa

Chạm khắc gỗ là nghệ thuật tạo hình trên bề mặt gỗ bằng cách sử dụng các công cụ như cưa, hoan, đục, khắc để tạo ra các hình khối, đường nét nghệ thuật. Các kỹ thuật chạm khắc chủ yếu bao gồm chạm nổi (thấp, vừa, cao), chạm lộng, chạm kênh bong và chạm thủng. Mỗi kỹ thuật mang lại hiệu ứng thẩm mỹ khác nhau, phù hợp với từng loại hình trang trí và mục đích sử dụng. Các chất liệu gỗ thường được sử dụng là gỗ mít, thị, lim, vàng tâm hay gỗ dổi. Tác giả Trương Du Bích khẳng định, nghệ thuật điêu khắc đình làng không chỉ đơn thuần mang tính chất trang trí mà còn tác động mạnh đến cấu kiện kiến trúc về tính thẩm mỹ, làm cho tổng thể công trình kiến trúc có được tiếng nói mới - Tiếng nói tâm tư, tình cảm của người dân lao động.

Nghệ thuật chạm khắc gỗ ở Việt Nam phát triển từ rất sớm, đạt đỉnh cao vào các thế kỷ XVI-XVIII. Các di sản điêu khắc đình làng từ giai đoạn này là minh chứng rõ nét nhất cho sự tài hoa và sáng tạo của các nghệ nhân xưa. Chạm khắc gỗ không chỉ là hình thức trang trí mà còn là phương tiện truyền tải các giá trị văn hóa, tín ngưỡng và lịch sử của dân tộc. Các hoa văn, họa tiết trên gỗ thường mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, thể hiện ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc và bình an. Giá trị nhiều mặt mà chạm khắc đình làng để lại tập trung ở di sản điêu khắc đình làng thế kỷ XVI - XVII - XVIII. Điêu khắc đình làng của 3 thế kỷ này đại diện điển hình nhất cho toàn bộ nghệ thuật chạm khắc ở đồng bằng Bắc Bộ.

Đình Hàng Kênh nằm ở vị trí trung tâm thành phố, có khuôn viên rộng rãi, thuận lợi về giao thông. Đình có kiến trúc hình chữ Công (工) truyền thống, quay về hướng Tây, được coi là hướng đắc địa. Bố cục kiến trúc bao gồm các hạng mục chính như hồ bán nguyệt, nghi môn, sân, tả hữu vu và đại đình. Tiền tế có bố cục mặt bằng hình chữ nhất (-), nằm song song với hậu cung được nối với nhau là tòa ống muống. Ba gian được thông với nhau tạo nên một tổng thể bố cục kiến trúc hình chữ Công (I). Tòa tiền tế gồm bốn mái đều được lợp bằng ngói mũi hài (hai mái chính và hai mái...

Đình Hàng Kênh không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là một di tích lịch sử quan trọng, gắn liền với những sự kiện lịch sử và văn hóa của địa phương. Đình là nơi thờ đức vương Ngô Quyền, người có công lớn trong lịch sử dân tộc. Ngoài ra, đình còn là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng của cộng đồng, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống. Qua bao thăng trầm của lịch sử, đến nay nhiều đình làng chỉ còn đọng trong kí ức của người dân Hải Phòng. Với 45 ngôi đình được xếp hạng cấp quốc gia, trong đó có những ngôi đình rất nổi tiếng được mọi người biết và nhắc đến như đình Kiền Bái (huyện Thủ Nguyên), đình Hàng Kênh, Dư Hàng (quận Lê Chân), đình Nhân Mục, Quán Khái (huyện Vĩnh Bảo).

Đề tài tứ linh là một trong những đề tài phổ biến nhất trong chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh. Rồng được chạm khắc với nhiều hình dáng khác nhau, từ rồng mẹ và các rồng con đến rồng trong các tư thế uốn lượn, bay lượn. Lân được thể hiện với vẻ uy nghi, dũng mãnh, tượng trưng cho sức mạnh và quyền lực. Quy (rùa) được chạm khắc với hình ảnh hiền hòa, tượng trưng cho sự trường thọ và bền vững. Phượng được thể hiện với vẻ đẹp thanh cao, quý phái, tượng trưng cho sự may mắn và hạnh phúc. Trong đình hiện có 368 mảng chạm khắc với đề tài là rồng, phượng, lân và rùa, ở mặt bên trong là 252 mảng, bên ngoài là 116 mảng. Trong đó có 156 mảng chạm khắc là rồng thời Hậu Lê, có hơn 400 con rồng to, nhỏ, mỗi con mỗi vẻ xoắn xuýt tạo nên một bầu uốn lượn rất sống động.

Bên cạnh đề tài tứ linh, hoa lá, cỏ cây cũng là một đề tài thường xuyên xuất hiện trong chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh. Các loại hoa như hoa sen, hoa cúc, hoa mai được chạm khắc tinh xảo, tượng trưng cho vẻ đẹp thanh khiết, sự trường thọ và may mắn. Các loại cây như cây tùng, cây trúc, cây cúc, cây mai cũng được chạm khắc, tượng trưng cho sự kiên cường, bất khuất và phẩm chất cao đẹp của con người. Ngoài đề “Long Lân Quy Phụng”, hoa cỏ cũng là 1 đề tài thường xuyên trong tạo hình của người xưa, nó làm cho ngôi đình trở nên gần gũi và phù hợp với tâm lý người Việt. Bên cạnh đó còn có biểu tượng gắn với lực lượng tự nhiên với kỹ thuật chạm khắc tinh xảo như chạm lộng, chạm thủng, chạm bong kênh.

Kỹ thuật chạm nổi được sử dụng để tạo ra các hình ảnh nổi trên bề mặt gỗ, tạo hiệu ứng chiều sâu và sống động. Kỹ thuật chạm lộng được sử dụng để tạo ra các hình ảnh xuyên thấu, tạo cảm giác nhẹ nhàng và tinh tế. Kỹ thuật chạm kênh bong được sử dụng để tạo ra các hình ảnh có độ nổi cao, tạo hiệu ứng mạnh mẽ và ấn tượng. Kỹ thuật chạm thủng được sử dụng để tạo ra các hình ảnh có các lỗ thủng, tạo hiệu ứng độc đáo và lạ mắt. Thể hiện những giá trị nghệ thuật và lịch sử, văn hóa, xã hội của địa phương.bảo tồn được hàng trăm mảng chạm khắc gỗ tinh xảo.

Các nghệ nhân xưa đã kết hợp hài hòa các kỹ thuật chạm khắc khác nhau để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo và ấn tượng. Sự kết hợp này không chỉ làm tăng tính thẩm mỹ của các mảng chạm khắc mà còn thể hiện sự sáng tạo và tài hoa của người nghệ nhân. Các nhà điêu khắc dân gian không chạm trổ theo mẫu mà theo cuộc sống với những cảnh tượng diễn đi diễn lại xung quanh họ, ngày này qua ngày khác, mùa này qua mùa khác đã in sâu vào tâm khảm người nghệ nhân những nét không thể xóa được. Vì thế, cuộc sống đi vào các tác phẩm nghệ thuật một cách tự nhiên, giải phóng nghệ sĩ khỏi những quan niệm phong kiến thống trị.

Các mảng chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh có giá trị thẩm mỹ cao, thể hiện sự tinh tế, hài hòa và sống động. Các hoa văn, họa tiết được chạm khắc tỉ mỉ, công phu, mang đậm dấu ấn của văn hóa dân gian. Ngoài ra, các mảng chạm khắc còn có giá trị văn hóa to lớn, phản ánh tư duy, tín ngưỡng và ước vọng của người Việt xưa. Cũng cung cấp thêm cho giáo viên và học sinh, sinh viên những nhận thức đúng đắn và sâu sắc hơn về văn hóa làng xã, giá trị nghệ thuật tạo hình của đình Hàng Kênh, để phục vụ thiết thực cho công tác dạy và học mỹ thuật.

Để bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh, cần có các biện pháp đồng bộ như: tăng cường công tác nghiên cứu, sưu tầm, bảo quản các mảng chạm khắc; tổ chức các hoạt động trưng bày, giới thiệu về nghệ thuật chạm khắc gỗ; đào tạo đội ngũ nghệ nhân kế cận; và nâng cao ý thức của cộng đồng về việc bảo tồn di sản văn hóa. Góp phần bổ sung về mặt lí luận, làm cơ sở cho những nghiên cứu sau này và cũng làm tiền đề sáng tác và giảng dạy mỹ thuật ở địa phương.

Đình Hàng Kênh có tiềm năng lớn để phát triển du lịch văn hóa, thu hút du khách trong và ngoài nước. Việc khai thác các giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật của đình sẽ tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo và hấp dẫn. Cần có sự đầu tư và quy hoạch hợp lý để phát triển du lịch bền vững, đảm bảo việc bảo tồn di sản văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng. Đình Hàng Kênh cũng giống bao ngôi đình khác phản ánh đậm nét tư duy dân dã của người Việt xưa. Đình tọa lạc trên một khuôn viên rộng chừng 6000m2 với bố cục kiến trúc truyền thống, gồm các hạng mục chính, tính từ ngoài vào là hồ bán nguyệt, nghi môn, sân, tả hữu vu và hậu đại đình.

Để đảm bảo việc bảo tồn và phát huy giá trị của đình Hàng Kênh trong tương lai, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức xã hội và cộng đồng địa phương. Cần có các chính sách hỗ trợ và khuyến khích các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa, đồng thời tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia vào quá trình quản lý và phát triển du lịch. Ngoài ra còn có văn từ và một số hạng mục phụ trợ khác.Đình có kiến trúc hình chữ công quay về hướng tây là hướng đắc địa, hướng được coi là khá phù hợp với quy luật của âm dương đối đãi, người dân quan niệm rằng theo hướng này là thần thường xuyên ban phước và che chở cho họ.