Nghệ Thuật Chạm Khắc Gỗ Đình Hàng Kênh, Hải Phòng: Khám Phá Giá Trị Văn Hóa

• Tác giả: Nguyễn Xuân Bình
• Người hướng dẫn: PGS. Bùi Thị Thanh Mai
• Trường học: Đại học Mỹ thuật Việt Nam
• Chuyên ngành: Mỹ thuật tạo hình
• Đề tài: Nghệ Thuật Chạm Khắc Gỗ Đình Hàng Kênh, Hải Phòng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ mỹ thuật
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• Trang phụ bìa
• Bảng chữ cái viết tắt
• 1. CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ĐỂ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
• 1.1. Khái niệm “ Nghệ thuật chạm khắc gỗ”
• 1.2. Khái quát về đình Hàng Kênh, Hải Phòng
• 2. CHƯƠNG 2: NGHIÊN CỨU NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC GỖ ĐÌNH HÀNG KÊNH, HẢI PHÒNG
• 2.1. Phân loại đề tài chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh, Hải Phòng
• 2.2. Các dạng bố cục mảng chạm khắc theo cấu kiện kiến trúc
• 2.3. Thủ pháp tạo hình các mảng chạm khắc gỗ
• 2.4. Kỹ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh, Hải Phòng
• 3. CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ VÀ VAI TRÒ NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC GỖ ĐÌNH HÀNG KÊNH, HẢI PHÒNG
• 3.1. Giá trị nghệ thuật tạo hình chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh
• 3.2. Vai trò của nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh trong mỹ thuật cổ Việt Nam
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC ẢNH

Tóm tắt

I. Tổng Quan Về Nghệ Thuật Chạm Khắc Gỗ Đình Hàng Kênh

Nghệ thuật chạm khắc gỗ là một loại hình nghệ thuật điêu khắc đặc biệt, sử dụng kỹ thuật đục, chạm, khắc trên bề mặt gỗ để tạo ra các hình khối, đường nét mang tính thẩm mỹ cao. Kỹ thuật chạm khắc bao gồm chạm nổi, chạm lộng, chạm kênh bong. Ở Việt Nam, nghệ thuật này phát triển mạnh mẽ qua nhiều thời đại, đặc biệt là từ thời nhà Lý, với nhiều tác phẩm chạm khắc có giá trị lịch sử và văn hóa còn lưu giữ đến ngày nay. Các công trình đình, chùa, miếu cổ thường được chạm trổ rất tinh vi, với các hoa văn trang trí, hình tượng rồng, phượng được chạm khắc tỉ mỉ, tự nhiên và sống động. Đình Hàng Kênh là một minh chứng tiêu biểu cho nghệ thuật này. Theo tác giả Thái Bá Vân, điêu khắc đình làng là sự nối tiếp nền mỹ thuật truyền thống của dân tộc, mang tính kế thừa và phát triển trong suốt chiều dài lịch sử.

1.1. Khái niệm và kỹ thuật chạm khắc gỗ truyền thống

Chạm khắc gỗ là nghệ thuật tạo hình trên bề mặt gỗ bằng cách sử dụng các công cụ như cưa, hoan, đục, khắc để tạo ra các hình khối, đường nét nghệ thuật. Các kỹ thuật chạm khắc chủ yếu bao gồm chạm nổi (thấp, vừa, cao), chạm lộng, chạm kênh bong và chạm thủng. Mỗi kỹ thuật mang lại hiệu ứng thẩm mỹ khác nhau, phù hợp với từng loại hình trang trí và mục đích sử dụng. Các chất liệu gỗ thường được sử dụng là gỗ mít, thị, lim, vàng tâm hay gỗ dổi. Tác giả Trương Du Bích khẳng định, nghệ thuật điêu khắc đình làng không chỉ đơn thuần mang tính chất trang trí mà còn tác động mạnh đến cấu kiện kiến trúc về tính thẩm mỹ, làm cho tổng thể công trình kiến trúc có được tiếng nói mới - Tiếng nói tâm tư, tình cảm của người dân lao động.

1.2. Lịch sử phát triển chạm khắc gỗ ở Việt Nam

Nghệ thuật chạm khắc gỗ ở Việt Nam phát triển từ rất sớm, đạt đỉnh cao vào các thế kỷ XVI-XVIII. Các di sản điêu khắc đình làng từ giai đoạn này là minh chứng rõ nét nhất cho sự tài hoa và sáng tạo của các nghệ nhân xưa. Chạm khắc gỗ không chỉ là hình thức trang trí mà còn là phương tiện truyền tải các giá trị văn hóa, tín ngưỡng và lịch sử của dân tộc. Các hoa văn, họa tiết trên gỗ thường mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, thể hiện ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc và bình an. Giá trị nhiều mặt mà chạm khắc đình làng để lại tập trung ở di sản điêu khắc đình làng thế kỷ XVI - XVII - XVIII. Điêu khắc đình làng của 3 thế kỷ này đại diện điển hình nhất cho toàn bộ nghệ thuật chạm khắc ở đồng bằng Bắc Bộ.

II. Khám Phá Kiến Trúc Lịch Sử Đình Hàng Kênh Hải Phòng

Đình Hàng Kênh, còn gọi là đình Nhân Thọ, tọa lạc tại phố Nguyễn Công Trứ, phường Hàng Kênh, quận Lê Chân, Hải Phòng. Đình thờ đức vương Ngô Quyền và được xem là một trong những công trình kiến trúc và điêu khắc đẹp nhất của thành phố. Đình được xây dựng vào khoảng thế kỷ XVII-XVIII. Trải qua nhiều biến động lịch sử và trùng tu, đình vẫn giữ được nét kiến trúc và nghệ thuật chạm khắc nguyên vẹn, mang đậm dấu ấn của thời Hậu Lê và thời Nguyễn. Đình Hàng Kênh được công nhận là di tích cấp quốc gia vào năm 1962 và di tích cấp quốc gia đặc biệt. Ngôi đình đã gắn bó với đời sống tinh thần của mỗi người con đất Việt. Nó hiện diện như một giá trị văn hoá vô cùng quí báu được gìn giữ qua bao thế hệ người dân.

2.1. Vị trí địa lý và kiến trúc tổng quan của đình

Đình Hàng Kênh nằm ở vị trí trung tâm thành phố, có khuôn viên rộng rãi, thuận lợi về giao thông. Đình có kiến trúc hình chữ Công (工) truyền thống, quay về hướng Tây, được coi là hướng đắc địa. Bố cục kiến trúc bao gồm các hạng mục chính như hồ bán nguyệt, nghi môn, sân, tả hữu vu và đại đình. Tiền tế có bố cục mặt bằng hình chữ nhất (-), nằm song song với hậu cung được nối với nhau là tòa ống muống. Ba gian được thông với nhau tạo nên một tổng thể bố cục kiến trúc hình chữ Công (I). Tòa tiền tế gồm bốn mái đều được lợp bằng ngói mũi hài (hai mái chính và hai mái...

2.2. Giá trị lịch sử và văn hóa của đình Hàng Kênh

Đình Hàng Kênh không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là một di tích lịch sử quan trọng, gắn liền với những sự kiện lịch sử và văn hóa của địa phương. Đình là nơi thờ đức vương Ngô Quyền, người có công lớn trong lịch sử dân tộc. Ngoài ra, đình còn là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng của cộng đồng, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống. Qua bao thăng trầm của lịch sử, đến nay nhiều đình làng chỉ còn đọng trong kí ức của người dân Hải Phòng. Với 45 ngôi đình được xếp hạng cấp quốc gia, trong đó có những ngôi đình rất nổi tiếng được mọi người biết và nhắc đến như đình Kiền Bái (huyện Thủ Nguyên), đình Hàng Kênh, Dư Hàng (quận Lê Chân), đình Nhân Mục, Quán Khái (huyện Vĩnh Bảo).

III. Phân Tích Đề Tài Chạm Khắc Gỗ Tại Đình Hàng Kênh

Đình Hàng Kênh hiện lưu giữ 368 mảng chạm khắc gỗ với nhiều đề tài phong phú, đa dạng. Các đề tài chạm khắc chủ yếu bao gồm tứ linh (long, lân, quy, phượng), hoa lá, cỏ cây và các biểu tượng gắn liền với lực lượng tự nhiên. Trong đó, hình tượng rồng chiếm số lượng lớn nhất, với hơn 400 con rồng lớn nhỏ được chạm khắc tinh xảo, mỗi con mang một vẻ riêng biệt. Các mảng chạm khắc không chỉ thể hiện kỹ thuật điêu luyện của các nghệ nhân mà còn phản ánh tư duy dân gian và ước vọng về một cuộc sống tốt đẹp của người Việt xưa. Nằm trong hệ thống nghiên cứu chung cho nên nó có những mặt đã được giải quyết và làm sáng tỏ về mặt giá trị văn hóa. Tuy nhiên ở góc độ nghệ thuật tạo hình, hình tượng trang trí như thế nào thì chưa được làm rõ.

3.1. Đề tài tứ linh Long Lân Quy Phượng trong chạm khắc

Đề tài tứ linh là một trong những đề tài phổ biến nhất trong chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh. Rồng được chạm khắc với nhiều hình dáng khác nhau, từ rồng mẹ và các rồng con đến rồng trong các tư thế uốn lượn, bay lượn. Lân được thể hiện với vẻ uy nghi, dũng mãnh, tượng trưng cho sức mạnh và quyền lực. Quy (rùa) được chạm khắc với hình ảnh hiền hòa, tượng trưng cho sự trường thọ và bền vững. Phượng được thể hiện với vẻ đẹp thanh cao, quý phái, tượng trưng cho sự may mắn và hạnh phúc. Trong đình hiện có 368 mảng chạm khắc với đề tài là rồng, phượng, lân và rùa, ở mặt bên trong là 252 mảng, bên ngoài là 116 mảng. Trong đó có 156 mảng chạm khắc là rồng thời Hậu Lê, có hơn 400 con rồng to, nhỏ, mỗi con mỗi vẻ xoắn xuýt tạo nên một bầu uốn lượn rất sống động.

3.2. Đề tài hoa lá cỏ cây và các biểu tượng tự nhiên

Bên cạnh đề tài tứ linh, hoa lá, cỏ cây cũng là một đề tài thường xuyên xuất hiện trong chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh. Các loại hoa như hoa sen, hoa cúc, hoa mai được chạm khắc tinh xảo, tượng trưng cho vẻ đẹp thanh khiết, sự trường thọ và may mắn. Các loại cây như cây tùng, cây trúc, cây cúc, cây mai cũng được chạm khắc, tượng trưng cho sự kiên cường, bất khuất và phẩm chất cao đẹp của con người. Ngoài đề “Long Lân Quy Phụng”, hoa cỏ cũng là 1 đề tài thường xuyên trong tạo hình của người xưa, nó làm cho ngôi đình trở nên gần gũi và phù hợp với tâm lý người Việt. Bên cạnh đó còn có biểu tượng gắn với lực lượng tự nhiên với kỹ thuật chạm khắc tinh xảo như chạm lộng, chạm thủng, chạm bong kênh.

IV. Kỹ Thuật Chạm Khắc Gỗ Tinh Xảo Tại Đình Hàng Kênh

Nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh thể hiện trình độ kỹ thuật cao của các nghệ nhân xưa. Các kỹ thuật chạm khắc được sử dụng bao gồm chạm nổi, chạm lộng, chạm kênh bong và chạm thủng. Mỗi kỹ thuật đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ và sáng tạo của người nghệ nhân. Các mảng chạm khắc không chỉ có giá trị về mặt thẩm mỹ mà còn thể hiện sự am hiểu sâu sắc về văn hóa, lịch sử và tín ngưỡng của dân tộc. Với những lí do nêu trên, tôi đã chọn đề tài “Nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh, Hải Phòng” làm luận văn nghiên cứu một cách hệ thống về các mô típ chạm khắc với những đề tài tứ linh, hoa lá, cỏ cây và kỹ thuật chạm của nghệ nhân xưa.

4.1. Phân tích các kỹ thuật chạm khắc chính

Kỹ thuật chạm nổi được sử dụng để tạo ra các hình ảnh nổi trên bề mặt gỗ, tạo hiệu ứng chiều sâu và sống động. Kỹ thuật chạm lộng được sử dụng để tạo ra các hình ảnh xuyên thấu, tạo cảm giác nhẹ nhàng và tinh tế. Kỹ thuật chạm kênh bong được sử dụng để tạo ra các hình ảnh có độ nổi cao, tạo hiệu ứng mạnh mẽ và ấn tượng. Kỹ thuật chạm thủng được sử dụng để tạo ra các hình ảnh có các lỗ thủng, tạo hiệu ứng độc đáo và lạ mắt. Thể hiện những giá trị nghệ thuật và lịch sử, văn hóa, xã hội của địa phương.bảo tồn được hàng trăm mảng chạm khắc gỗ tinh xảo.

4.2. Sự kết hợp hài hòa giữa các kỹ thuật chạm khắc

Các nghệ nhân xưa đã kết hợp hài hòa các kỹ thuật chạm khắc khác nhau để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo và ấn tượng. Sự kết hợp này không chỉ làm tăng tính thẩm mỹ của các mảng chạm khắc mà còn thể hiện sự sáng tạo và tài hoa của người nghệ nhân. Các nhà điêu khắc dân gian không chạm trổ theo mẫu mà theo cuộc sống với những cảnh tượng diễn đi diễn lại xung quanh họ, ngày này qua ngày khác, mùa này qua mùa khác đã in sâu vào tâm khảm người nghệ nhân những nét không thể xóa được. Vì thế, cuộc sống đi vào các tác phẩm nghệ thuật một cách tự nhiên, giải phóng nghệ sĩ khỏi những quan niệm phong kiến thống trị.

V. Giá Trị Nghệ Thuật Bảo Tồn Chạm Khắc Gỗ Đình Hàng Kênh

Nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh có giá trị nghệ thuật to lớn, thể hiện sự tài hoa, sáng tạo và trình độ kỹ thuật cao của các nghệ nhân xưa. Các mảng chạm khắc không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo mà còn là những di sản văn hóa quý giá, cần được bảo tồn và phát huy. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống lịch sử của quê hương. Luận văn khẳng định giá trị nghệ thuật trong chạm khắc gỗ đình làng, đưa ra được cái nhìn tổng thể về các mặt văn hóa - nghệ thuật của đình Hàng Kênh (chủ yếu giá trị nghệ thuật chạm khắc) Từ đó khơi dậy lòng tự hào đối với quê hương đất nước và góp thêm phần cơ sở để xây dựng Thành phố Hải Phòng ngày càng giàu đẹp mà vẫn giữ vững và phát huy được những giá trị nghệ thuật, văn hóa truyền thống của quê hương.

5.1. Giá trị thẩm mỹ và văn hóa của chạm khắc gỗ

Các mảng chạm khắc gỗ ở đình Hàng Kênh có giá trị thẩm mỹ cao, thể hiện sự tinh tế, hài hòa và sống động. Các hoa văn, họa tiết được chạm khắc tỉ mỉ, công phu, mang đậm dấu ấn của văn hóa dân gian. Ngoài ra, các mảng chạm khắc còn có giá trị văn hóa to lớn, phản ánh tư duy, tín ngưỡng và ước vọng của người Việt xưa. Cũng cung cấp thêm cho giáo viên và học sinh, sinh viên những nhận thức đúng đắn và sâu sắc hơn về văn hóa làng xã, giá trị nghệ thuật tạo hình của đình Hàng Kênh, để phục vụ thiết thực cho công tác dạy và học mỹ thuật.

5.2. Các biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị

Để bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật chạm khắc gỗ đình Hàng Kênh, cần có các biện pháp đồng bộ như: tăng cường công tác nghiên cứu, sưu tầm, bảo quản các mảng chạm khắc; tổ chức các hoạt động trưng bày, giới thiệu về nghệ thuật chạm khắc gỗ; đào tạo đội ngũ nghệ nhân kế cận; và nâng cao ý thức của cộng đồng về việc bảo tồn di sản văn hóa. Góp phần bổ sung về mặt lí luận, làm cơ sở cho những nghiên cứu sau này và cũng làm tiền đề sáng tác và giảng dạy mỹ thuật ở địa phương.

VI. Du Lịch Văn Hóa Tương Lai Đình Hàng Kênh Hải Phòng

Đình Hàng Kênh không chỉ là một di tích lịch sử văn hóa mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn của thành phố Hải Phòng. Việc phát triển du lịch văn hóa gắn liền với đình Hàng Kênh góp phần quảng bá hình ảnh của thành phố và nâng cao đời sống kinh tế của người dân địa phương. Trong tương lai, cần có các giải pháp để phát triển du lịch bền vững, đảm bảo việc bảo tồn di sản văn hóa và phát huy giá trị của đình Hàng Kênh. Với nghiên cứu này, tác giả tập trung miêu tả lại kiến trúc của đình làng thời xưa và đưa ra sự khác biệt giữa điêu khắc của các thế kỷ. Tác phẩm thể hiện được sự ảnh hưởng của ngoại lai biến mất, nghệ thuật phản ánh tất cả vẻ đẹp, chứa đựng văn hóa Việt.

6.1. Tiềm năng phát triển du lịch văn hóa tại đình

Đình Hàng Kênh có tiềm năng lớn để phát triển du lịch văn hóa, thu hút du khách trong và ngoài nước. Việc khai thác các giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật của đình sẽ tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo và hấp dẫn. Cần có sự đầu tư và quy hoạch hợp lý để phát triển du lịch bền vững, đảm bảo việc bảo tồn di sản văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế cho cộng đồng. Đình Hàng Kênh cũng giống bao ngôi đình khác phản ánh đậm nét tư duy dân dã của người Việt xưa. Đình tọa lạc trên một khuôn viên rộng chừng 6000m2 với bố cục kiến trúc truyền thống, gồm các hạng mục chính, tính từ ngoài vào là hồ bán nguyệt, nghi môn, sân, tả hữu vu và hậu đại đình.

6.2. Định hướng bảo tồn và phát huy giá trị trong tương lai

Để đảm bảo việc bảo tồn và phát huy giá trị của đình Hàng Kênh trong tương lai, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức xã hội và cộng đồng địa phương. Cần có các chính sách hỗ trợ và khuyến khích các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa, đồng thời tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia vào quá trình quản lý và phát triển du lịch. Ngoài ra còn có văn từ và một số hạng mục phụ trợ khác.Đình có kiến trúc hình chữ công quay về hướng tây là hướng đắc địa, hướng được coi là khá phù hợp với quy luật của âm dương đối đãi, người dân quan niệm rằng theo hướng này là thần thường xuyên ban phước và che chở cho họ.