Hoa Văn Trang Trí Đồ Gỗ Nội Thất Thời Nguyễn: Luận Án Tiến Sĩ

Các tài liệu nghiên cứu nghệ thuật và nghệ thuật trang trí Việt Nam thời phong kiến chủ yếu là chính sử, thiếu những ghi chép chuyên biệt về kiến trúc, nội thất. Đến thời Nguyễn, việc xây dựng và trang trí các công trình kiến trúc được đề cập nhiều hơn trong chính sử, tuy nhiên, chủ yếu là các công trình cung đình. Sau khi Việt Nam giành độc lập, các nhà nghiên cứu trong nước bắt đầu có những công trình nghiên cứu về kiến trúc, trang trí kinh thành Huế và các kiến trúc tôn giáo. Học giả Phan Thuận An công bố nhiều công trình về kinh thành Huế, Chu Quang Trứ nghiên cứu mỹ thuật Lý - Trần, Nguyễn Hữu Thông chuyên về mỹ thuật Nguyễn. Trong Mỹ thuật Nguyễn (2019), Nguyễn Hữu Thông phân tích đặc trưng mỹ thuật Nguyễn qua kiến trúc, hội họa, điêu khắc và trang trí, nhấn mạnh sự giao thoa văn hóa dưới thời Nguyễn đã tạo nên nhiều thành tựu, bao gồm cả kiến trúc và nghệ thuật trang trí.

Trước khi người Pháp đến Việt Nam, các tài liệu liên quan đến nghiên cứu hoa văn, đặc biệt là trên đồ gỗ nội thất, còn hạn chế. Chúng chỉ được đề cập thoáng qua trong một số ghi chép của người Trung Hoa vào cuối thời Minh, đầu thời Thanh, ví dụ như trong Ký sự phục dịch ở An Nam của Chu Thuần Thủy. Khi người Pháp xâm lược Việt Nam, việc nghiên cứu mọi mặt của đời sống xã hội được tiến hành bài bản và chính thức. Với đặc điểm trang trí nổi bật và chứa đựng nhiều biểu tượng về đời sống văn hóa, xã hội, lịch sử, nghệ thuật, hoa văn được các nhà nghiên cứu nước ngoài (chủ yếu là người Pháp) quan tâm. Trong Tâm lý người An Nam (1908) của Paul Giran, tác giả mô tả nhà ở của người Việt (nhà gianh, nội thất nhà giàu), đồ nội thất (giường, sập, bàn ghế), và nhận xét về sự đơn sơ, thiếu tiện nghi trong nhà người nghèo.

Mô típ hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn rất đa dạng và phong phú, có thể phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau. Dựa vào chủ đề, ta có thể chia thành các loại như mô típ tứ linh (long, lân, quy, phụng), mô típ động vật (dơi, cá, hươu...), mô típ thực vật (hoa sen, hoa cúc, tùng, trúc, cúc, mai...), mô típ hình học (mắc cáo, hồi văn...), và mô típ chữ Hán (chữ Thọ, chữ Phúc, chữ Lộc...). Mỗi loại mô típ mang một ý nghĩa biểu tượng riêng, thể hiện ước vọng về cuộc sống tốt đẹp, may mắn, trường thọ của người sử dụng. Việc phân loại giúp chúng ta hiểu rõ hơn về hệ thống biểu tượng và giá trị văn hóa ẩn chứa trong hoa văn trang trí đồ gỗ thời Nguyễn.

Chất liệu gỗ sử dụng trong đồ gỗ nội thất thời Nguyễn rất đa dạng, bao gồm các loại gỗ quý như gỗ lim, gỗ gụ, gỗ trắc, gỗ hương... Mỗi loại gỗ có đặc tính riêng về màu sắc, vân gỗ và độ bền, ảnh hưởng đến vẻ đẹp và giá trị của sản phẩm. Kỹ thuật chế tác hoa văn cũng rất tinh xảo, bao gồm chạm nổi, chạm lộng, chạm kênh bong, khảm ốc, khảm trai... Các nghệ nhân thời Nguyễn đã khéo léo kết hợp các kỹ thuật này để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện trình độ tay nghề cao và sự sáng tạo không ngừng.

Bố cục trang trí hoa văn trên đồ gỗ nội thất thời Nguyễn thường tuân theo các nguyên tắc như cân đối, đối xứng, hài hòa và nhịp điệu. Các mô típ hoa văn thường được sắp xếp theo trục dọc hoặc trục ngang, tạo cảm giác ổn định và trang trọng. Trong một số trường hợp, bố cục có thể phá cách, sáng tạo hơn, nhưng vẫn đảm bảo tính thẩm mỹ và sự cân bằng tổng thể. Sự kết hợp giữa các yếu tố trang trí khác nhau như hoa văn, chữ triện, đường diềm tạo nên sự phong phú và đa dạng cho bố cục trang trí.

Đường nét và hình khối là những yếu tố quan trọng tạo nên vẻ đẹp của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn. Đường nét thường mềm mại, uyển chuyển, tinh tế và tỉ mỉ, thể hiện sự khéo léo và tài hoa của người nghệ nhân. Hình khối đa dạng, phong phú, từ hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật đến các hình khối phức tạp hơn như hình rồng, hình phượng, hình hoa lá. Sự kết hợp hài hòa giữa đường nét và hình khối tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động, hấp dẫn và giàu cảm xúc.

Hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn vừa kế thừa những giá trị truyền thống của dân tộc, vừa tiếp nhận những yếu tố mới từ phương Tây. Sự kế thừa thể hiện ở việc sử dụng các mô típ hoa văn quen thuộc như rồng, phượng, hoa sen, hoa cúc... Sự tiếp nhận thể hiện ở việc sử dụng các kỹ thuật chạm khắc mới, các loại chất liệu mới và các phong cách trang trí mới. Sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại tạo nên một phong cách độc đáo, mang đậm dấu ấn của thời Nguyễn.

Giá trị nghệ thuật của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn thể hiện ở sự tinh xảo, tỉ mỉ trong từng đường nét, hình khối. Các nghệ nhân đã thổi hồn vào những khúc gỗ vô tri, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động, hấp dẫn và giàu cảm xúc. Hoa văn không chỉ là yếu tố trang trí mà còn là phương tiện để thể hiện tài năng, tâm huyết và tình yêu nghệ thuật của người nghệ nhân. Nó cũng là phương tiện để truyền tải những thông điệp văn hóa, lịch sử và triết lý sống của người Việt.

Để cách tân hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn trong thiết kế hiện đại, cần có sự sáng tạo và khéo léo. Có thể thay đổi màu sắc, kích thước, chất liệu hoặc cách sắp xếp hoa văn để phù hợp với không gian và phong cách nội thất hiện đại. Ví dụ, có thể sử dụng hoa văn truyền thống trên các bức tường, vách ngăn, trần nhà hoặc các vật dụng trang trí như gối tựa, rèm cửa, đèn trang trí. Quan trọng là phải giữ được tinh thần và ý nghĩa của hoa văn truyền thống, đồng thời tạo ra những thiết kế mới mẻ, độc đáo và ấn tượng.

Có nhiều cách để kết hợp hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn với phong cách hiện đại. Một gợi ý là sử dụng hoa văn trên các sản phẩm nội thất đơn giản, có kiểu dáng hiện đại, để tạo điểm nhấn. Ví dụ, có thể sử dụng một chiếc bàn trà có hoa văn chạm khắc tinh xảo trong một phòng khách có phong cách tối giản. Hoặc có thể sử dụng một chiếc tủ đựng đồ có hoa văn khảm ốc trong một phòng ngủ có phong cách Scandinavian. Quan trọng là phải lựa chọn hoa văn và sản phẩm nội thất phù hợp với nhau, tạo nên một không gian hài hòa, cân đối và mang đậm dấu ấn cá nhân.

Bảo quản đồ gỗ nội thất cổ là một công việc đòi hỏi sự cẩn thận và tỉ mỉ. Cần chú ý đến các yếu tố như nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng và côn trùng. Nên đặt đồ gỗ ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và độ ẩm cao. Định kỳ lau chùi, vệ sinh đồ gỗ bằng khăn mềm và các sản phẩm chuyên dụng. Khi đồ gỗ bị hư hỏng, cần tìm đến các chuyên gia phục chế để được tư vấn và thực hiện các biện pháp phục chế phù hợp. Việc phục chế cần tuân thủ nguyên tắc giữ nguyên giá trị lịch sử và thẩm mỹ của hiện vật.

Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn là một giải pháp quan trọng để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc. Có thể thực hiện các hoạt động như tổ chức triển lãm, hội thảo,workshop về hoa văn truyền thống; đưa hoa văn truyền thống vào chương trình giáo dục; quảng bá hoa văn truyền thống trên các phương tiện truyền thông; hỗ trợ các nghệ nhân và làng nghề truyền thống. Khi cộng đồng hiểu rõ giá trị của hoa văn, họ sẽ có ý thức hơn trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị này.