Hoa Văn Trang Trí Đồ Gỗ Nội Thất Thời Nguyễn: Luận Án Tiến Sĩ

• Tác giả: Bùi Trung Dũng
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Văn Đỉnh
• Trường học: Viện Văn Hóa Nghệ Thuật Quốc Gia Việt Nam
• Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật
• Đề tài: Hoa Văn Trang Trí Đồ Gỗ Nội Thất Thời Nguyễn
• Loại tài liệu: Luận án Tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Hà Nội

Mục lục chi tiết

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan và tình hình nghiên cứu
• 1.2. Tình hình nghiên cứu về nghệ thuật và nghệ thuật trang trí
• 1.3. Tài liệu của các nhà nghiên cứu trong nước
• 1.4. Tài liệu của các nhà nghiên cứu người nước ngoài
• 2. CHƯƠNG 2: NHẬN DIỆN HOA VĂN TRANG TRÍ ĐỒ GỖ NỘI THẤT THỜI NGUYỄN
• 3. CHƯƠNG 3: ĐẶC TRƯNG, GIÁ TRỊ VÀ BÀN LUẬN VỀ HOA VĂN TRANG TRÍ ĐỒ GỖ NỘI THẤT THỜI NGUYỄN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tóm tắt

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Hoa Văn Đồ Gỗ Nội Thất Nguyễn

Nghiên cứu hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất Nguyễn là một lĩnh vực thu hút sự quan tâm lớn từ các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Không chỉ là những nét vẽ đơn thuần, hoa văn còn là mạch nguồn bản sắc văn hóa Việt Nam, phản ánh tính chất xuyên suốt và đa dạng trong thống nhất của lịch sử và văn hóa Việt Nam. Từ thời kỳ đồ đá cũ, hoa văn đã xuất hiện và trải qua hàng nghìn năm lịch sử, mỗi triều đại đều để lại dấu ấn riêng. Việc nghiên cứu giúp ta tiếp cận văn hóa của cha ông, bởi hoa văn chứa đựng giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội và nghệ thuật. Trong lịch sử Việt Nam, nhà Nguyễn (1802 - 1945) có nhiều thành tựu văn hóa nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật chạm khắc gỗ trang trí. Dưới thời Nguyễn, đồ gỗ nội thất đa dạng về kiểu dáng, trang trí hoa văn cầu kỳ, tinh xảo, giàu giá trị nghệ thuật và chất lượng cao. Hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn có đặc trưng riêng biệt về mô típ, đồ án, nghệ thuật tạo hình, chức năng, chất liệu và kỹ thuật chế tác. Tuy nhiên, hiện nay chưa có nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn được công bố. Vì vậy, nghiên cứu là cần thiết để làm rõ vai trò của hoa văn trang trí trong dòng chảy nghệ thuật tạo hình thời Nguyễn.

1.1. Tình hình nghiên cứu nghệ thuật và nghệ thuật trang trí

Các tài liệu nghiên cứu nghệ thuật và nghệ thuật trang trí Việt Nam thời phong kiến chủ yếu là chính sử, thiếu những ghi chép chuyên biệt về kiến trúc, nội thất. Đến thời Nguyễn, việc xây dựng và trang trí các công trình kiến trúc được đề cập nhiều hơn trong chính sử, tuy nhiên, chủ yếu là các công trình cung đình. Sau khi Việt Nam giành độc lập, các nhà nghiên cứu trong nước bắt đầu có những công trình nghiên cứu về kiến trúc, trang trí kinh thành Huế và các kiến trúc tôn giáo. Học giả Phan Thuận An công bố nhiều công trình về kinh thành Huế, Chu Quang Trứ nghiên cứu mỹ thuật Lý - Trần, Nguyễn Hữu Thông chuyên về mỹ thuật Nguyễn. Trong Mỹ thuật Nguyễn (2019), Nguyễn Hữu Thông phân tích đặc trưng mỹ thuật Nguyễn qua kiến trúc, hội họa, điêu khắc và trang trí, nhấn mạnh sự giao thoa văn hóa dưới thời Nguyễn đã tạo nên nhiều thành tựu, bao gồm cả kiến trúc và nghệ thuật trang trí.

1.2. Tài liệu nghiên cứu từ góc nhìn người nước ngoài

Trước khi người Pháp đến Việt Nam, các tài liệu liên quan đến nghiên cứu hoa văn, đặc biệt là trên đồ gỗ nội thất, còn hạn chế. Chúng chỉ được đề cập thoáng qua trong một số ghi chép của người Trung Hoa vào cuối thời Minh, đầu thời Thanh, ví dụ như trong Ký sự phục dịch ở An Nam của Chu Thuần Thủy. Khi người Pháp xâm lược Việt Nam, việc nghiên cứu mọi mặt của đời sống xã hội được tiến hành bài bản và chính thức. Với đặc điểm trang trí nổi bật và chứa đựng nhiều biểu tượng về đời sống văn hóa, xã hội, lịch sử, nghệ thuật, hoa văn được các nhà nghiên cứu nước ngoài (chủ yếu là người Pháp) quan tâm. Trong Tâm lý người An Nam (1908) của Paul Giran, tác giả mô tả nhà ở của người Việt (nhà gianh, nội thất nhà giàu), đồ nội thất (giường, sập, bàn ghế), và nhận xét về sự đơn sơ, thiếu tiện nghi trong nhà người nghèo.

II. Cách Xác Định Mô Típ Hoa Văn Trang Trí Đồ Gỗ Nguyễn

Việc nhận diện các mô típ hoa văn trang trí đồ gỗ thời Nguyễn đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa, lịch sử và nghệ thuật thời kỳ này. Các mô típ thường gặp bao gồm tứ linh (long, lân, quy, phụng), các loài động vật, thực vật mang ý nghĩa cát tường, chữ Hán và các biểu tượng mang tính chất tôn giáo hoặc triết học. Các hình thức thể hiện đa dạng như chạm khắc, chạm khảm, sơn thếp. Chất liệu và kỹ thuật chế tác cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định phong cách và giá trị của hoa văn. Phân tích chi tiết về chất liệu gỗ, kỹ thuật chạm khắc và các lớp hoàn thiện bề mặt giúp xác định niên đại, nguồn gốc và giá trị của món đồ gỗ. Nghiên cứu các nguồn tài liệu lịch sử, thư tịch cổ và các công trình nghiên cứu trước đây về hoa văn trang trí Việt Nam cũng là một phương pháp quan trọng.

2.1. Phân loại mô típ hoa văn trang trí đồ gỗ Nguyễn

Mô típ hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn rất đa dạng và phong phú, có thể phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau. Dựa vào chủ đề, ta có thể chia thành các loại như mô típ tứ linh (long, lân, quy, phụng), mô típ động vật (dơi, cá, hươu...), mô típ thực vật (hoa sen, hoa cúc, tùng, trúc, cúc, mai...), mô típ hình học (mắc cáo, hồi văn...), và mô típ chữ Hán (chữ Thọ, chữ Phúc, chữ Lộc...). Mỗi loại mô típ mang một ý nghĩa biểu tượng riêng, thể hiện ước vọng về cuộc sống tốt đẹp, may mắn, trường thọ của người sử dụng. Việc phân loại giúp chúng ta hiểu rõ hơn về hệ thống biểu tượng và giá trị văn hóa ẩn chứa trong hoa văn trang trí đồ gỗ thời Nguyễn.

2.2. Chất liệu và kỹ thuật chế tác hoa văn gỗ Nguyễn

Chất liệu gỗ sử dụng trong đồ gỗ nội thất thời Nguyễn rất đa dạng, bao gồm các loại gỗ quý như gỗ lim, gỗ gụ, gỗ trắc, gỗ hương... Mỗi loại gỗ có đặc tính riêng về màu sắc, vân gỗ và độ bền, ảnh hưởng đến vẻ đẹp và giá trị của sản phẩm. Kỹ thuật chế tác hoa văn cũng rất tinh xảo, bao gồm chạm nổi, chạm lộng, chạm kênh bong, khảm ốc, khảm trai... Các nghệ nhân thời Nguyễn đã khéo léo kết hợp các kỹ thuật này để tạo ra những tác phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện trình độ tay nghề cao và sự sáng tạo không ngừng.

III. Hướng Dẫn Phân Tích Đặc Trưng Hoa Văn Đồ Gỗ Nội Thất

Để phân tích đặc trưng của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn, cần tập trung vào các yếu tố như bố cục, đường nét, hình khối, kỹ thuật chạm khắc và ý nghĩa biểu tượng. Bố cục thường tuân theo nguyên tắc cân đối, hài hòa, thể hiện sự ổn định và trang trọng. Đường nét tinh tế, mềm mại, thể hiện sự khéo léo và tỉ mỉ của người nghệ nhân. Hình khối đa dạng, phong phú, tạo nên vẻ đẹp sinh động và hấp dẫn. Kỹ thuật chạm khắc được thực hiện công phu, tỉ mỉ, thể hiện trình độ tay nghề cao của người nghệ nhân. Ý nghĩa biểu tượng của hoa văn thường mang tính triết lý, đạo đức, thể hiện ước vọng về cuộc sống tốt đẹp, may mắn và trường thọ. Cần so sánh với hoa văn của các triều đại trước và đương thời để thấy rõ sự kế thừa và phát triển.

3.1. Bố cục và nguyên tắc trang trí hoa văn gỗ Nguyễn

Bố cục trang trí hoa văn trên đồ gỗ nội thất thời Nguyễn thường tuân theo các nguyên tắc như cân đối, đối xứng, hài hòa và nhịp điệu. Các mô típ hoa văn thường được sắp xếp theo trục dọc hoặc trục ngang, tạo cảm giác ổn định và trang trọng. Trong một số trường hợp, bố cục có thể phá cách, sáng tạo hơn, nhưng vẫn đảm bảo tính thẩm mỹ và sự cân bằng tổng thể. Sự kết hợp giữa các yếu tố trang trí khác nhau như hoa văn, chữ triện, đường diềm tạo nên sự phong phú và đa dạng cho bố cục trang trí.

3.2. Đường nét và hình khối trong tạo hình hoa văn gỗ Nguyễn

Đường nét và hình khối là những yếu tố quan trọng tạo nên vẻ đẹp của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn. Đường nét thường mềm mại, uyển chuyển, tinh tế và tỉ mỉ, thể hiện sự khéo léo và tài hoa của người nghệ nhân. Hình khối đa dạng, phong phú, từ hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật đến các hình khối phức tạp hơn như hình rồng, hình phượng, hình hoa lá. Sự kết hợp hài hòa giữa đường nét và hình khối tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động, hấp dẫn và giàu cảm xúc.

IV. Giá Trị Lịch Sử Văn Hóa Của Hoa Văn Gỗ Nội Thất Nguyễn

Hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn không chỉ mang giá trị nghệ thuật mà còn chứa đựng giá trị lịch sử và văn hóa sâu sắc. Hoa văn phản ánh phong tục tập quán, tín ngưỡng, triết lý sống và quan niệm thẩm mỹ của người Việt thời Nguyễn. Nó là một nguồn tư liệu quý giá để tìm hiểu về lịch sử, văn hóa và xã hội Việt Nam trong giai đoạn này. Đồng thời, hoa văn còn thể hiện sự giao thoa văn hóa giữa Việt Nam và các nước khác, đặc biệt là Trung Quốc và phương Tây. Qua hoa văn, ta có thể thấy được quá trình tiếp biến, chọn lọc và sáng tạo của người Việt trong việc hội nhập với thế giới bên ngoài. Việc bảo tồn và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn là một nhiệm vụ quan trọng, góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc.

4.1. Hoa văn gỗ Nguyễn Kế thừa và tiếp nhận văn hóa

Hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn vừa kế thừa những giá trị truyền thống của dân tộc, vừa tiếp nhận những yếu tố mới từ phương Tây. Sự kế thừa thể hiện ở việc sử dụng các mô típ hoa văn quen thuộc như rồng, phượng, hoa sen, hoa cúc... Sự tiếp nhận thể hiện ở việc sử dụng các kỹ thuật chạm khắc mới, các loại chất liệu mới và các phong cách trang trí mới. Sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại tạo nên một phong cách độc đáo, mang đậm dấu ấn của thời Nguyễn.

4.2. Giá trị nghệ thuật trong hoa văn đồ gỗ nội thất Nguyễn

Giá trị nghệ thuật của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn thể hiện ở sự tinh xảo, tỉ mỉ trong từng đường nét, hình khối. Các nghệ nhân đã thổi hồn vào những khúc gỗ vô tri, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động, hấp dẫn và giàu cảm xúc. Hoa văn không chỉ là yếu tố trang trí mà còn là phương tiện để thể hiện tài năng, tâm huyết và tình yêu nghệ thuật của người nghệ nhân. Nó cũng là phương tiện để truyền tải những thông điệp văn hóa, lịch sử và triết lý sống của người Việt.

V. Bí Quyết Ứng Dụng Hoa Văn Đồ Gỗ Nội Thất Nguyễn Hiện Đại

Việc ứng dụng hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn trong thiết kế hiện đại là một xu hướng đang được nhiều người quan tâm. Tuy nhiên, cần có sự sáng tạo và khéo léo để hoa văn không bị lạc lõng, trở nên sáo rỗng. Có thể sử dụng hoa văn một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Trực tiếp là sử dụng lại các mô típ hoa văn truyền thống trên các sản phẩm nội thất hiện đại. Gián tiếp là lấy cảm hứng từ hoa văn truyền thống để tạo ra những thiết kế mới, phù hợp với phong cách hiện đại. Quan trọng nhất là phải hiểu rõ ý nghĩa và giá trị của hoa văn, đồng thời có sự sáng tạo để tạo ra những sản phẩm độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân.

5.1. Cách tân hoa văn gỗ Nguyễn trong thiết kế nội thất

Để cách tân hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn trong thiết kế hiện đại, cần có sự sáng tạo và khéo léo. Có thể thay đổi màu sắc, kích thước, chất liệu hoặc cách sắp xếp hoa văn để phù hợp với không gian và phong cách nội thất hiện đại. Ví dụ, có thể sử dụng hoa văn truyền thống trên các bức tường, vách ngăn, trần nhà hoặc các vật dụng trang trí như gối tựa, rèm cửa, đèn trang trí. Quan trọng là phải giữ được tinh thần và ý nghĩa của hoa văn truyền thống, đồng thời tạo ra những thiết kế mới mẻ, độc đáo và ấn tượng.

5.2. Gợi ý kết hợp hoa văn gỗ Nguyễn với phong cách hiện đại

Có nhiều cách để kết hợp hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn với phong cách hiện đại. Một gợi ý là sử dụng hoa văn trên các sản phẩm nội thất đơn giản, có kiểu dáng hiện đại, để tạo điểm nhấn. Ví dụ, có thể sử dụng một chiếc bàn trà có hoa văn chạm khắc tinh xảo trong một phòng khách có phong cách tối giản. Hoặc có thể sử dụng một chiếc tủ đựng đồ có hoa văn khảm ốc trong một phòng ngủ có phong cách Scandinavian. Quan trọng là phải lựa chọn hoa văn và sản phẩm nội thất phù hợp với nhau, tạo nên một không gian hài hòa, cân đối và mang đậm dấu ấn cá nhân.

VI. Giải Pháp Bảo Tồn Hoa Văn Đồ Gỗ Nội Thất Thời Nguyễn

Việc bảo tồn hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn là một nhiệm vụ cấp bách, bởi nhiều hiện vật đang bị hư hỏng, xuống cấp do thời gian và tác động của môi trường. Cần có sự chung tay của các nhà nghiên cứu, các nhà bảo tàng, các nghệ nhân và cộng đồng để thực hiện các giải pháp bảo tồn hiệu quả. Các giải pháp bao gồm: bảo quản hiện vật tại các bảo tàng, di tích; phục chế các hiện vật bị hư hỏng; sưu tầm, nghiên cứu và số hóa các mẫu hoa văn; truyền dạy kỹ thuật chạm khắc cho thế hệ trẻ; nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của hoa văn truyền thống. Bảo tồn không chỉ là giữ gìn hiện vật mà còn là giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

6.1. Phương pháp bảo quản và phục chế đồ gỗ nội thất cổ

Bảo quản đồ gỗ nội thất cổ là một công việc đòi hỏi sự cẩn thận và tỉ mỉ. Cần chú ý đến các yếu tố như nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng và côn trùng. Nên đặt đồ gỗ ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và độ ẩm cao. Định kỳ lau chùi, vệ sinh đồ gỗ bằng khăn mềm và các sản phẩm chuyên dụng. Khi đồ gỗ bị hư hỏng, cần tìm đến các chuyên gia phục chế để được tư vấn và thực hiện các biện pháp phục chế phù hợp. Việc phục chế cần tuân thủ nguyên tắc giữ nguyên giá trị lịch sử và thẩm mỹ của hiện vật.

6.2. Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị hoa văn truyền thống

Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị của hoa văn trang trí đồ gỗ nội thất thời Nguyễn là một giải pháp quan trọng để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc. Có thể thực hiện các hoạt động như tổ chức triển lãm, hội thảo,workshop về hoa văn truyền thống; đưa hoa văn truyền thống vào chương trình giáo dục; quảng bá hoa văn truyền thống trên các phương tiện truyền thông; hỗ trợ các nghệ nhân và làng nghề truyền thống. Khi cộng đồng hiểu rõ giá trị của hoa văn, họ sẽ có ý thức hơn trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị này.