Tổng quan nghiên cứu
Di tích lịch sử - văn hóa Đình Phong Phú tại Quận 9, Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những di tích cấp quốc gia có giá trị lịch sử, văn hóa đặc biệt. Đình được xây dựng vào cuối thế kỷ 19, gắn liền với quá trình phát triển của làng Phong Phú và các sự kiện cách mạng trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Với diện tích khoảng 4,2 ha, đình không chỉ là nơi thờ cúng Thần Thành Hoàng mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của cộng đồng địa phương. Mỗi năm, lễ hội Kỳ Yên được tổ chức từ ngày 14 đến 16 tháng 11 âm lịch thu hút đông đảo người dân và khách thập phương tham gia, thể hiện vai trò quan trọng của đình trong đời sống tinh thần.
Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đánh giá thực trạng công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa Đình Phong Phú trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ tại Quận 9. Nghiên cứu nhằm làm rõ vai trò của chính quyền và cộng đồng trong việc bảo vệ di tích, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý và phát huy giá trị di tích. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào di tích Đình Phong Phú trong giai đoạn hiện nay, với dữ liệu thu thập từ các hoạt động thực địa, phỏng vấn sâu và phân tích tài liệu lịch sử.
Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần bảo tồn di sản văn hóa vật thể và phi vật thể mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua khai thác giá trị di tích trong hoạt động du lịch văn hóa. Kết quả nghiên cứu sẽ là cơ sở khoa học cho các chính sách quản lý di tích tại Thành phố Hồ Chí Minh và các địa phương có di tích tương tự.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn vận dụng hai lý thuyết chính để phân tích và đánh giá công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Đình Phong Phú:
Lý thuyết cấu trúc chức năng: Được phát triển bởi Bronislaw Malinowski và Arthur R. Radcliffe-Brown, lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của từng bộ phận trong một hệ thống xã hội, trong đó các nghi lễ và tín ngưỡng đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định và gắn kết cộng đồng. Lý thuyết giúp giải thích nhu cầu tâm linh và chức năng xã hội của đình Phong Phú trong đời sống người dân địa phương, đặc biệt trong bối cảnh lịch sử kháng chiến.
Lý thuyết sinh thái học văn hóa: Julian Haynes Steward đề xuất thuyết tiến hóa đa hệ, nhấn mạnh mối quan hệ giữa văn hóa và môi trường tự nhiên. Lý thuyết này giúp phân tích sự biến đổi văn hóa của đình Phong Phú qua các giai đoạn lịch sử, từ thời kỳ khai phá đến hiện đại, đồng thời làm rõ ảnh hưởng của môi trường và điều kiện xã hội đến việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích.
Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: di sản văn hóa, di tích lịch sử - văn hóa, tín ngưỡng, đình làng, bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Đình Phong Phú được xác định là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, có giá trị kiến trúc, lịch sử và văn hóa đặc trưng của vùng Nam Bộ.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, bao gồm:
Phương pháp điền dã dân tộc học: Quan sát trực tiếp, tham gia các hoạt động lễ hội Kỳ Yên tại đình Phong Phú, ghi chép, quay phim, chụp ảnh để thu thập dữ liệu thực tế về kiến trúc, nghi lễ và hoạt động cộng đồng.
Phương pháp nghiên cứu định tính: Phỏng vấn sâu với các đối tượng quản lý di tích, ban quý tế đình, người cao tuổi và khách tham quan nhằm thu thập nhận thức, thái độ và kinh nghiệm về công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Thời gian phỏng vấn diễn ra từ ngày 28/12/2017 đến 3/1/2018.
Phương pháp nghiên cứu lịch sử: Phân tích tài liệu lịch sử, các văn bản pháp luật liên quan đến di sản văn hóa và di tích lịch sử, cũng như các công trình nghiên cứu trước đây về đình Phong Phú và di tích lịch sử văn hóa tại Thành phố Hồ Chí Minh.
Phương pháp hệ thống cấu trúc: Phân tích đối tượng nghiên cứu thành các bộ phận như kiến trúc đình, công tác quản lý, lễ hội và cộng đồng để đánh giá toàn diện thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị.
Cỡ mẫu phỏng vấn gồm khoảng 15-20 người đại diện các nhóm liên quan, được chọn theo phương pháp phi xác suất có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và chuyên môn. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp mô tả, so sánh và tổng hợp nhằm đưa ra nhận định khách quan và đề xuất giải pháp phù hợp.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Giá trị kiến trúc và lịch sử của Đình Phong Phú: Đình có diện tích 4,2 ha, kiến trúc đặc trưng Nam Bộ với mái ngói âm dương, bộ khung gỗ mảnh khảnh, nhiều cửa thoáng, các họa tiết trang trí dân gian như long, lân, quy, phụng. Đình là nơi duy nhất trong thành phố Hồ Chí Minh thờ tượng thần thay vì bài vị, tạo nên nét đặc sắc riêng biệt. Qua các lần trùng tu (1937, 1948, 1952, 1969, 1975), đình vẫn giữ được bố cục và các yếu tố kiến trúc cơ bản. Đây là minh chứng cho sức sống bền bỉ của di tích trong hơn 100 năm.
Vai trò văn hóa - tín ngưỡng trong cộng đồng: Lễ hội Kỳ Yên được tổ chức hàng năm thu hút hàng nghìn người dân địa phương và khách thập phương tham gia, thể hiện sự gắn kết cộng đồng và niềm tin vào thần Thành Hoàng. Người dân tự nguyện đóng góp nhân lực, tài lực cho công tác bảo tồn và tổ chức lễ hội, góp phần duy trì truyền thống văn hóa. Khoảng 70% người dân địa phương tham gia các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di tích.
Thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị: Công tác bảo tồn gặp nhiều khó khăn do nguồn kinh phí hạn chế, thủ tục xin phép sửa chữa kéo dài, dẫn đến tình trạng hư hỏng ngày càng nghiêm trọng như hệ thống kèo, mè bị mối mọt, mái ngói dột. Năm 2016, đề xuất tu bổ hầm bí mật trong đình chưa được thực hiện do thiếu kinh phí. Tuy nhiên, chính quyền địa phương và ban quản lý di tích đã phối hợp chặt chẽ với cộng đồng trong việc duy trì vệ sinh, an ninh và tổ chức các hoạt động văn hóa.
Ảnh hưởng của công nghiệp hóa, đô thị hóa: Quá trình đô thị hóa tại Quận 9 đã làm thu hẹp cảnh quan xung quanh đình, ảnh hưởng đến môi trường tự nhiên và không gian sinh hoạt truyền thống. Khoảng 30% diện tích đất nông nghiệp quanh đình đã chuyển đổi mục đích sử dụng, làm giảm không gian xanh và cảnh quan di tích. Điều này đặt ra thách thức lớn trong việc bảo tồn nguyên trạng và phát huy giá trị di tích.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy Đình Phong Phú giữ vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng địa phương, phù hợp với lý thuyết cấu trúc chức năng khi các nghi lễ và tín ngưỡng giúp duy trì sự gắn kết xã hội và ổn định tâm lý. Việc đình trở thành căn cứ cách mạng trong hai cuộc kháng chiến cũng làm tăng giá trị lịch sử và ý nghĩa văn hóa của di tích.
So sánh với các nghiên cứu về di tích