I. Tổng Quan Vai Trò Kho Bạc trong Kiểm Soát Chi Ngân Sách
Ngân sách Nhà nước (NSNN) đóng vai trò then chốt trong việc điều hành và phát triển kinh tế - xã hội. Kiểm soát chi NSNN là một khâu quan trọng, đảm bảo sử dụng nguồn lực hiệu quả và đúng mục đích. Kho bạc Nhà nước (KBNN) là cơ quan chủ chốt thực hiện chức năng này, vừa quản lý quỹ NSNN, vừa thực hiện kiểm soát chi thường xuyên và chi đầu tư. Theo Luật NSNN, NSNN là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng nhiệm vụ của nhà nước. Mục tiêu là đảm bảo tính minh bạch, công khai và trách nhiệm giải trình trong sử dụng ngân sách nhà nước. KBNN đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện các mục tiêu này, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước. Việc kiểm soát chi hiệu quả giúp ngăn ngừa lãng phí, tham nhũng và đảm bảo nguồn lực được sử dụng cho các ưu tiên phát triển. KBNN phải không ngừng đổi mới để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của quản lý tài chính công.
1.1. Khái niệm và đặc điểm chính của Ngân Sách Nhà Nước
NSNN phản ánh các quan hệ kinh tế phát sinh gắn liền với quá trình tạo lập, phân phối, sử dụng quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước. Nó bao gồm ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, được quản lý thống nhất theo nguyên tắc tập trung dân chủ, công khai, minh bạch. NSNN có vai trò huy động nguồn tài chính, cân đối thu chi và là công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế - xã hội (KT-XH). Các khoản chi của NSNN mang tính không hoàn trả trực tiếp và luôn gắn chặt với sự vận động của các cặp phạm trù giá trị khác như giá cả, tiền lương, lãi suất, tỷ giá hối đoái… Vai trò của NSNN được thể hiện rõ trên các nội dung như Phát triển kinh tế, Ổn định KT-XH và Thực hiện công bằng xã hội.
1.2. Vai trò then chốt của KBNN trong hệ thống tài chính công
KBNN không chỉ đơn thuần là nơi giữ tiền của Nhà nước mà còn là cánh tay nối dài của Bộ Tài chính trong việc quản lý và kiểm soát chi NSNN. KBNN có trách nhiệm kiểm tra tính hợp lệ, hợp pháp của các khoản chi, đảm bảo tuân thủ các quy định, chế độ tài chính. Theo chiến lược phát triển KBNN đến năm 2020, kiểm soát chi tiếp tục được xác định là một trong những nội dung trọng tâm cần được tiếp tục tiến hành nghiên cứu, cải cách, hoàn thiện hơn nhằm vừa đảm bảo yêu cầu quản lý nhà nước chặt chẽ, an toàn, vừa đảm bảo thông thoáng, hiện đại, cải cách. KBNN đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện công bằng xã hội như: chi phúc lợi công cộng nhằm tạo điều kiện nâng cao mặt bằng xã hội; chi trợ cấp đối với những người có hoàn cảnh khó khăn; chi trợ cấp thất nghiệp nhằm ổn định xã hội.
II. Thách Thức Hạn Chế Kiểm Soát Chi Thường Xuyên Ngân Sách
Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, công tác kiểm soát chi thường xuyên NSNN qua KBNN vẫn còn đối mặt với nhiều thách thức. Quy trình kiểm soát đôi khi còn rườm rà, phức tạp, gây khó khăn cho các đơn vị sử dụng ngân sách. Việc ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) chưa đồng bộ, hiệu quả. Nguồn nhân lực KBNN còn hạn chế về chuyên môn, nghiệp vụ. Chưa tạo được sự chủ động cho các đơn vị quan hệ ngân sách trong sử dụng kinh phí mặc dù đã có cơ chế khoán, tự chủ, tự chịu trách nhiệm sử dụng biên chế và kinh phí hoạt động. Đồng thời công tác kiểm soát chi NS qua KBNN chưa đáp ứng yêu cầu quản lý và cải cách tài chính công trong xu thế mở cửa và hội nhập quốc tế. Điều này đòi hỏi cần có những giải pháp đồng bộ để nâng cao chất lượng công tác kiểm soát chi, góp phần tiết kiệm chi phí và nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách.
2.1. Bất cập trong quy trình kiểm soát và thủ tục hành chính
Quy trình kiểm soát chi hiện tại đôi khi còn nhiều bước, nhiều khâu, gây tốn kém thời gian và chi phí cho cả KBNN và các đơn vị sử dụng ngân sách. Các thủ tục hành chính còn rườm rà, chưa thực sự tạo điều kiện thuận lợi cho các đơn vị. Hồ sơ, chứng từ yêu cầu còn phức tạp, gây khó khăn trong quá trình lập và nộp. Cần rà soát, đơn giản hóa quy trình, thủ tục để giảm tải áp lực cho cả hai bên. Mặt khác, không phải mọi khoản thu với mức độ, số lượng của những địa chỉ cụ thể đều được hoàn lại dưới các khoản chi của NSNN. Các khoản chi của NSNN mang tính không hoàn trả trực tiếp.
2.2. Ứng dụng CNTT còn hạn chế và chưa đồng bộ hóa
Mặc dù đã có nhiều cố gắng trong việc ứng dụng CNTT, tuy nhiên, mức độ ứng dụng chưa sâu rộng, đồng bộ. Các phần mềm quản lý còn rời rạc, chưa tích hợp được với nhau, gây khó khăn trong việc trao đổi thông tin và kiểm soát dữ liệu. Hạ tầng CNTT tại một số KBNN địa phương còn yếu kém. Cần đầu tư mạnh mẽ hơn vào CNTT, xây dựng hệ thống thông tin đồng bộ, hiện đại để nâng cao hiệu quả công tác. Theo Luật NSNN, NSNN được quy định như sau: “Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước đã được cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định và được thực hiện trong một năm để đảm bảo thực hiện các chức năng nhiệm vụ của nhà nước”. NSNN là một hệ thống thống nhất, bao gồm ngân sách trung ương và ngân sách các cấp chính quyền địa phương.
2.3. Đội ngũ cán bộ KBNN Năng lực và đào tạo còn hạn chế
Nguồn nhân lực KBNN, đặc biệt là tại các địa phương, còn hạn chế về số lượng và chất lượng. Nhiều cán bộ chưa được đào tạo bài bản về chuyên môn, nghiệp vụ kiểm soát chi. Kỹ năng sử dụng CNTT còn yếu. Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ cho đội ngũ cán bộ để đáp ứng yêu cầu công việc. Đồng thời công tác kiểm soát chi NS qua KBNN chưa đáp ứng yêu cầu quản lý và cải cách tài chính công trong xu thế mở cửa và hội nhập quốc tế. Cải cách cơ chế quản lý, hiện đại hoá công nghệ cũng như nâng cao năng lực và chất lượng nguồn nhân lực của toàn ngành Tài chính, trong đó, cải cách quản lý chi NSNN là một trong số các nội dung trọng tâm, có mức độ ảnh hưởng sâu rộng tới mọi thành phần kinh tế, đóng vai trò quyết định tới kết quả của quá trình cải cách, đồng thời góp phần xây dựng nền tài chính quốc gia lành mạnh, đảm bảo giữ vững an ninh tài chính, tạo điều kiện thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững.
III. Giải Pháp Kiện Toàn Quy Trình Kiểm Soát Chi Ngân Sách
Để nâng cao chất lượng kiểm soát chi thường xuyên NSNN qua KBNN, cần có những giải pháp đồng bộ. Thứ nhất, kiện toàn quy trình kiểm soát, đơn giản hóa thủ tục hành chính, tạo thuận lợi cho các đơn vị sử dụng ngân sách. Thứ hai, đẩy mạnh ứng dụng CNTT, xây dựng hệ thống thông tin đồng bộ, hiện đại. Thứ ba, tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ cho đội ngũ cán bộ KBNN. Thứ tư, tăng cường phối hợp với các cơ quan liên quan trong công tác kiểm soát chi. Cuối cùng, tăng cường tự kiểm tra, giám sát để phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm. Điều đó thể hiện bằng việc Quốc hội đã thông qua Luật NSNN ngày 16/12/2002, có hiệu lực thi hành từ năm ngân sách 2004. Đây là Luật quan trọng trong hệ thống luật pháp về tài chính của nước ta.
3.1. Đơn giản hóa thủ tục hành chính giảm thời gian kiểm soát
Rà soát, loại bỏ các thủ tục rườm rà, không cần thiết. Áp dụng cơ chế một cửa liên thông để giảm số lượng đầu mối liên hệ. Xây dựng quy trình kiểm soát rõ ràng, minh bạch, công khai. Công khai hóa các biểu mẫu, hồ sơ, thủ tục trên website của KBNN. Việc quản lý và kiểm soát chi chặt chẽ các khoản chi nhằm đảm bảo các khoản chi ngân sách được sử dụng đúng mục đích, chế độ, đảm bảo tiết kiệm và hiệu quả có ý nghĩa rất quan trọng. Đòi hỏi mọi khoản chi của NSNN phải đảm bảo đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả.
3.2. Nâng cấp hạ tầng CNTT triển khai dịch vụ công trực tuyến
Đầu tư nâng cấp hạ tầng CNTT, đảm bảo hệ thống hoạt động ổn định, thông suốt. Triển khai các dịch vụ công trực tuyến mức độ 3, 4 để tạo thuận lợi cho các đơn vị sử dụng ngân sách. Xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung, kết nối liên thông giữa các hệ thống. Cần đầu tư mạnh mẽ hơn vào CNTT, xây dựng hệ thống thông tin đồng bộ, hiện đại để nâng cao hiệu quả công tác. Trong đó ngành Tài chính đã triển khai đồng bộ và mạnh mẽ các hoạt động cải cách, từ lĩnh vực phân cấp quản lý NSNN, quản lý thu, chi NSNN cũng như quản lý các quỹ công khác của nhà nước.
IV. Bồi Dưỡng Nguồn Lực Nâng Cao Năng Lực Kiểm Soát Chi
Để nâng cao chất lượng kiểm soát chi, cần chú trọng bồi dưỡng nguồn nhân lực. Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn nghiệp vụ thường xuyên cho cán bộ KBNN. Mời chuyên gia trong và ngoài nước chia sẻ kinh nghiệm. Tạo điều kiện cho cán bộ tham gia các chương trình đào tạo nâng cao trình độ. Xây dựng đội ngũ cán bộ chuyên nghiệp, có trình độ chuyên môn cao, đạo đức nghề nghiệp tốt. Kiểm soát chi NSNN là quá trình các cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện thẩm định, kiểm tra, kiểm soát các khoản chi NSNN theo các chế độ, tiêu chuẩn và định mức chi tiêu do Nhà nước quy định dựa trên cơ sở những nguyên tắc, hình thức và phương pháp quản lý tài chính trong từng thời kỳ.
4.1. Đào tạo chuyên sâu về quy trình chế độ kế toán tài chính
Cung cấp kiến thức chuyên sâu về quy trình kiểm soát chi, chế độ kế toán, tài chính hiện hành. Trang bị kỹ năng phân tích, đánh giá rủi ro trong kiểm soát chi. Hướng dẫn sử dụng thành thạo các phần mềm quản lý ngân sách. Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ cho đội ngũ cán bộ để đáp ứng yêu cầu công việc. Đồng thời công tác kiểm soát chi NS qua KBNN chưa đáp ứng yêu cầu quản lý và cải cách tài chính công trong xu thế mở cửa và hội nhập quốc tế.
4.2. Kỹ năng sử dụng CNTT và phân tích dữ liệu ngân sách
Nâng cao kỹ năng sử dụng các phần mềm quản lý ngân sách, khai thác dữ liệu. Đào tạo về phân tích dữ liệu ngân sách để phát hiện các dấu hiệu bất thường. Sử dụng CNTT để tự động hóa các quy trình kiểm soát. Mức độ ứng dụng chưa sâu rộng, đồng bộ. Các phần mềm quản lý còn rời rạc, chưa tích hợp được với nhau, gây khó khăn trong việc trao đổi thông tin và kiểm soát dữ liệu. Hạ tầng CNTT tại một số KBNN địa phương còn yếu kém.
V. Ứng Dụng Kết Quả và Kinh Nghiệm Kiểm Soát Chi Hiệu Quả
Việc triển khai các giải pháp nâng cao chất lượng kiểm soát chi thường xuyên NSNN đã mang lại những kết quả tích cực. Quy trình kiểm soát được rút ngắn, thủ tục hành chính được đơn giản hóa. Ứng dụng CNTT được đẩy mạnh, hiệu quả công việc được nâng cao. Đội ngũ cán bộ KBNN được nâng cao trình độ, đáp ứng yêu cầu công việc. Tuy nhiên, cần tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để hoàn thiện hơn nữa các giải pháp. Kho bạc Nhà nước Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên thuộc hệ thống KBNN thực hiện chức năng, nhiệm vụ của KBNN cấp huyện trên địa bàn. Công tác kiểm soát chi NSNN thời gian qua đã có những đóng góp tích cực trong việc cải cách tài chính công theo hướng công khai, minh bạch, từng bước phù hợp với các thông lệ và chuẩn mực quốc tế, góp phần thực hành tiết kiệm, phòng chống tham nhũng, lãng phí.
5.1. Đánh giá hiệu quả của việc triển khai dịch vụ công trực tuyến
Dịch vụ công trực tuyến giúp giảm thời gian, chi phí cho các đơn vị sử dụng ngân sách. Tăng tính minh bạch, công khai trong quản lý ngân sách. Nâng cao hiệu quả công tác kiểm soát chi. Mức độ ứng dụng chưa sâu rộng, đồng bộ. Các phần mềm quản lý còn rời rạc, chưa tích hợp được với nhau, gây khó khăn trong việc trao đổi thông tin và kiểm soát dữ liệu. Hạ tầng CNTT tại một số KBNN địa phương còn yếu kém.
5.2. Bài học kinh nghiệm từ các địa phương kiểm soát chi tốt
Nghiên cứu kinh nghiệm của các địa phương đi đầu trong công tác kiểm soát chi. Áp dụng các mô hình, giải pháp phù hợp với điều kiện thực tế. Tăng cường trao đổi, học hỏi kinh nghiệm giữa các KBNN địa phương. Đồng thời công tác kiểm soát chi NS qua KBNN chưa đáp ứng yêu cầu quản lý và cải cách tài chính công trong xu thế mở cửa và hội nhập quốc tế.
VI. Tương Lai Hoàn Thiện Kiểm Soát Chi Ngân Sách Hiện Đại
Trong tương lai, công tác kiểm soát chi thường xuyên NSNN qua KBNN cần tiếp tục được hoàn thiện theo hướng hiện đại, chuyên nghiệp. Ứng dụng triệt để CNTT, tự động hóa các quy trình. Xây dựng hệ thống thông tin quản lý ngân sách toàn diện, kết nối liên thông. Nâng cao năng lực phân tích, dự báo trong kiểm soát chi. Góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước. Bên cạnh những mặt tích cực, việc quản lý và kiểm soát chi NSNN qua KBNN Văn Lâm còn những tồn tại, hạn chế, bất cập như: công tác kiểm soát chi chưa thực sự hiệu quả, vẫn còn tình trạng lãng phí NSNN; chưa tạo được sự chủ động cho các đơn vị quan hệ ngân sách trong sử dụng kinh phí mặc dù đã có cơ chế khoán, tự chủ, tự chịu trách nhiệm sử dụng biên chế và kinh phí hoạt động.
6.1. Ứng dụng Trí tuệ nhân tạo AI và Big Data trong kiểm soát
Sử dụng AI để phát hiện các giao dịch bất thường, gian lận. Phân tích Big Data để dự báo xu hướng chi tiêu, đưa ra các khuyến nghị chính sách. Tự động hóa các quy trình kiểm soát bằng AI. Trong đó, ngành Tài chính đã triển khai đồng bộ và mạnh mẽ các hoạt động cải cách, từ lĩnh vực phân cấp quản lý NSNN, quản lý thu, chi NSNN cũng như quản lý các quỹ công khác của nhà nước.
6.2. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm rủi ro tài chính
Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm các rủi ro trong quản lý ngân sách. Sử dụng các chỉ số tài chính để theo dõi, đánh giá tình hình. Phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường để có biện pháp xử lý kịp thời. Nhà nước có thể tăng chi ngân sách cho đầu tư, cắt giảm thuế nhằm kích cầu, hỗ trợ nền kinh tế sớm phục hồi. Thông qua các khoản chi đầu tư từ vốn ngân sách và ưu đãi thuế để thúc đẩy hình thành cơ cấu kinh tế mới, hợp lý hơn, qua đó phát huy các nguồn lực trong xã hội một cách có hiệu quả.
