Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh toàn cầu đang đối mặt với các thách thức nghiêm trọng về môi trường như biến đổi khí hậu, suy giảm tài nguyên thiên nhiên và ô nhiễm môi trường, việc thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững trở thành một yêu cầu cấp thiết. Tại Việt Nam, với dân số khoảng 8 triệu người tại TP. Hồ Chí Minh năm 2014, nhu cầu nâng cao ý thức tiêu dùng xanh và tiết kiệm năng lượng ngày càng được chú trọng. Nghiên cứu này nhằm xây dựng và kiểm định một mô hình giải thích hành vi tiêu dùng bền vững dựa trên lý thuyết hành vi hoạch định (TPB), tích hợp các yếu tố trao đổi xã hội, gắn kết với tự nhiên và vốn xã hội. Mục tiêu cụ thể là xác định mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đến ý định và hành vi tiêu dùng bền vững trong các lĩnh vực thực phẩm xanh, tiết kiệm năng lượng (điện, nước, xăng sinh học), sử dụng bao bì xanh và du lịch môi trường sinh thái tại TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 5 đến tháng 8 năm 2015. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi tiêu dùng bền vững mà còn cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách và chiến lược phát triển bền vững, đồng thời hỗ trợ doanh nghiệp trong việc xây dựng các chương trình thúc đẩy tiêu dùng xanh hiệu quả.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên bốn lý thuyết chính để xây dựng mô hình giải thích hành vi tiêu dùng bền vững:
Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) của Ajzen (1991) tập trung vào ba yếu tố ảnh hưởng đến ý định hành vi: thái độ cá nhân, chuẩn chủ quan và nhận thức kiểm soát hành vi. TPB cho rằng ý định là nhân tố trung gian quyết định hành vi thực tế.
Lý thuyết trao đổi xã hội (Blau, 1983; Gouldner, 1960) nhấn mạnh sự tương tác và trao đổi giá trị vật chất, tinh thần giữa các cá nhân nhằm tối đa hóa lợi ích và giảm thiểu chi phí trong các mối quan hệ xã hội.
Lý thuyết gắn kết với tự nhiên (Paul và cộng sự, 2014) mô tả mối quan hệ cảm xúc và nhận thức của con người đối với môi trường tự nhiên, ảnh hưởng đến thái độ và hành vi bảo vệ môi trường.
Lý thuyết vốn xã hội (Nahapiet & Ghoshal, 1998) phân tích vốn xã hội qua ba thành phần: vốn cấu trúc, vốn nhận thức và vốn quan hệ, trong đó vốn quan hệ có ảnh hưởng trực tiếp đến thái độ tiêu dùng bền vững.
Các khái niệm chính trong mô hình gồm: thái độ, chuẩn chủ quan, nhận thức kiểm soát hành vi, trao đổi xã hội, gắn kết với tự nhiên, vốn xã hội (vốn cấu trúc, vốn nhận thức, vốn quan hệ), ý định và hành vi tiêu dùng bền vững.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu được tiến hành qua hai giai đoạn chính:
Giai đoạn 1: Nghiên cứu sơ bộ
- Nghiên cứu định tính sơ bộ bằng thảo luận tay đôi với 7 đối tượng tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh nhằm hiệu chỉnh thang đo.
- Nghiên cứu định lượng sơ bộ với 50 mẫu khảo sát thuận tiện để đánh giá độ tin cậy và tính đơn hướng của thang đo qua phân tích Cronbach’s Alpha và EFA.
Giai đoạn 2: Nghiên cứu chính thức
- Thu thập dữ liệu định lượng từ 220 cá nhân tiêu dùng tại các địa điểm như siêu thị, cửa hàng thực phẩm xanh, chợ, cây xăng, điểm du lịch và hộ gia đình trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh.
- Phương pháp chọn mẫu thuận tiện, kích thước mẫu đảm bảo tối thiểu 195 mẫu theo tỷ lệ 5:1 cho 39 biến quan sát, vượt qua ngưỡng tối thiểu để phân tích SEM.
- Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 21 và AMOS 5 với các kỹ thuật: phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích độ tin cậy Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và mô hình cấu trúc tuyến tính SEM để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Ảnh hưởng của vốn quan hệ đến thái độ tiêu dùng bền vững
Kết quả SEM cho thấy vốn quan hệ có tác động tích cực và mạnh mẽ đến thái độ tiêu dùng bền vững với hệ số chuẩn hóa lớn, góp phần giải thích hơn 50% sự biến thiên trong hành vi tiêu dùng bền vững.Ảnh hưởng của chuẩn chủ quan, thái độ và nhận thức kiểm soát hành vi đến ý định tiêu dùng bền vững
Cả ba yếu tố này đều có tác động tích cực đến ý định tiêu dùng bền vững, trong đó thái độ có ảnh hưởng mạnh nhất, tiếp theo là nhận thức kiểm soát hành vi và chuẩn chủ quan. Điều này cho thấy cá nhân chịu ảnh hưởng từ quan điểm xã hội, cảm nhận cá nhân và khả năng kiểm soát hành vi khi hình thành ý định tiêu dùng.Ý định tiêu dùng bền vững ảnh hưởng tích cực đến hành vi tiêu dùng thực tế
Ý định được hình thành rõ ràng và có tác động trực tiếp đến hành vi tiêu dùng bền vững của cá nhân, khẳng định vai trò trung gian của ý định trong mô hình TPB.Giả thuyết về ảnh hưởng của trao đổi xã hội đến thái độ bị bác bỏ
Kết quả cho thấy trao đổi xã hội không có vai trò đáng kể trong việc hình thành thái độ tiêu dùng bền vững tại bối cảnh nghiên cứu, có thể do đặc thù văn hóa hoặc mức độ nhận thức của người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh.
Thảo luận kết quả
Các kết quả trên phù hợp với lý thuyết TPB và các nghiên cứu trước đây về hành vi tiêu dùng bền vững. Vốn quan hệ đóng vai trò then chốt trong việc hình thành thái độ tích cực, thể hiện tầm quan trọng của các mối quan hệ xã hội và sự tin tưởng trong cộng đồng tiêu dùng. Thái độ cá nhân và nhận thức kiểm soát hành vi là những yếu tố quyết định ý định tiêu dùng, phản ánh sự cân nhắc kỹ lưỡng của cá nhân dựa trên niềm tin và khả năng thực hiện hành vi. Việc giả thuyết trao đổi xã hội bị bác bỏ có thể do sự khác biệt trong cách thức trao đổi và chia sẻ thông tin giữa các cá nhân trong bối cảnh Việt Nam, hoặc do các yếu tố xã hội khác chi phối mạnh hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ đường thể hiện mối quan hệ giữa các biến, bảng hệ số chuẩn hóa các mối quan hệ trong mô hình SEM để minh họa mức độ ảnh hưởng cụ thể.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường phát triển vốn quan hệ trong cộng đồng tiêu dùng
Các tổ chức, doanh nghiệp và cơ quan quản lý nên thúc đẩy các hoạt động xây dựng mạng lưới quan hệ, tạo sự gắn kết và tin tưởng giữa các cá nhân tiêu dùng nhằm nâng cao thái độ tích cực đối với tiêu dùng bền vững. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: các tổ chức xã hội, doanh nghiệp.Đẩy mạnh truyền thông nâng cao nhận thức và thái độ tiêu dùng bền vững
Triển khai các chiến dịch truyền thông tập trung vào lợi ích của tiêu dùng xanh và tiết kiệm năng lượng, nhấn mạnh vai trò và trách nhiệm cá nhân trong bảo vệ môi trường. Thời gian: liên tục; Chủ thể: cơ quan nhà nước, truyền thông.Tăng cường hỗ trợ và tạo điều kiện để người tiêu dùng kiểm soát hành vi
Cung cấp thông tin, công cụ và dịch vụ hỗ trợ giúp người tiêu dùng dễ dàng tiếp cận và thực hiện các hành vi tiêu dùng bền vững như sử dụng sản phẩm xanh, tiết kiệm năng lượng. Thời gian: 12 tháng; Chủ thể: doanh nghiệp, chính quyền địa phương.Xây dựng chính sách khuyến khích và ưu đãi cho tiêu dùng bền vững
Áp dụng các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ tài chính cho các sản phẩm thân thiện môi trường và các hoạt động tiêu dùng xanh nhằm thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: cơ quan quản lý nhà nước.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Các nhà hoạch định chính sách môi trường và phát triển bền vững
Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách thúc đẩy tiêu dùng xanh và tiết kiệm năng lượng phù hợp với đặc thù xã hội Việt Nam.Doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh sản phẩm xanh
Áp dụng mô hình và các yếu tố ảnh hưởng để thiết kế chiến lược marketing, nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững trong khách hàng.Các tổ chức xã hội và cộng đồng tiêu dùng
Tận dụng thông tin để tổ chức các chương trình giáo dục, truyền thông nhằm tăng cường vốn xã hội và gắn kết cộng đồng trong việc bảo vệ môi trường.Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, marketing và môi trường
Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về hành vi tiêu dùng bền vững.
Câu hỏi thường gặp
Hành vi tiêu dùng bền vững là gì?
Hành vi tiêu dùng bền vững là các hành động tiêu dùng nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội, bao gồm sử dụng sản phẩm xanh, tiết kiệm năng lượng và tài nguyên, tái chế và hạn chế chất thải.Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) giải thích hành vi tiêu dùng như thế nào?
TPB cho rằng hành vi được quyết định bởi ý định hành vi, trong đó ý định chịu ảnh hưởng bởi thái độ cá nhân, chuẩn chủ quan và nhận thức kiểm soát hành vi.Vốn xã hội ảnh hưởng ra sao đến hành vi tiêu dùng bền vững?
Vốn xã hội, đặc biệt là vốn quan hệ, tạo điều kiện cho sự tin tưởng và chia sẻ thông tin giữa các cá nhân, từ đó hình thành thái độ tích cực và thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững.Tại sao trao đổi xã hội không ảnh hưởng đến thái độ tiêu dùng bền vững trong nghiên cứu này?
Có thể do đặc thù văn hóa và mức độ nhận thức của người tiêu dùng tại TP. Hồ Chí Minh, hoặc các yếu tố xã hội khác chi phối mạnh hơn, làm giảm vai trò của trao đổi xã hội trong hình thành thái độ.Làm thế nào để doanh nghiệp áp dụng kết quả nghiên cứu này?
Doanh nghiệp có thể tập trung xây dựng các chương trình tăng cường vốn quan hệ với khách hàng, truyền thông nâng cao nhận thức và cung cấp các sản phẩm, dịch vụ thân thiện môi trường để thúc đẩy tiêu dùng bền vững.
Kết luận
- Mô hình nghiên cứu tích hợp lý thuyết hành vi hoạch định với các yếu tố vốn xã hội, gắn kết với tự nhiên và trao đổi xã hội đã được xây dựng và kiểm định thành công tại TP. Hồ Chí Minh.
- Vốn quan hệ, thái độ và ý định là ba tiền tố chính giải thích hơn 50% sự biến thiên trong hành vi tiêu dùng bền vững của cá nhân.
- Chuẩn chủ quan, thái độ và nhận thức kiểm soát hành vi có ảnh hưởng tích cực đến ý định tiêu dùng bền vững, trong khi trao đổi xã hội không có vai trò đáng kể trong mô hình.
- Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách và chiến lược thúc đẩy tiêu dùng bền vững tại Việt Nam, đặc biệt trong các lĩnh vực thực phẩm xanh, tiết kiệm năng lượng, bao bì xanh và du lịch sinh thái.
- Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng phạm vi nghiên cứu ra các địa phương khác, phát triển các chương trình truyền thông và chính sách hỗ trợ nhằm nâng cao hiệu quả thực thi tiêu dùng bền vững.
Hành động ngay hôm nay để góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững cho thế hệ tương lai!