Tổng quan nghiên cứu

Tín ngưỡng và sinh hoạt tín ngưỡng là nhu cầu quan trọng trong đời sống văn hóa của mỗi cộng đồng dân tộc, đặc biệt đối với người Thái ở xã Sơn Lương, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Theo số liệu Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, người Thái chiếm khoảng 1,61% dân số cả nước, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi Tây Bắc. Tín ngưỡng thờ Đông xên - Thiêng công là một hình thức tín ngưỡng đặc sắc của người Thái tại địa phương này, phản ánh quan niệm vạn vật hữu linh và sự tôn thờ những người có công tạo dựng bản làng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện tín ngưỡng thờ Đông xên - Thiêng công, khảo sát thực trạng công tác quản lý văn hóa tín ngưỡng tại xã Sơn Lương từ năm 2018 đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động tín ngưỡng này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào ba bản Giõng, Sẻ, Lăm thuộc xã Sơn Lương, với sự tham gia của các cơ quan quản lý nhà nước cấp xã, huyện và cộng đồng người Thái địa phương.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của người Thái, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về tín ngưỡng, đảm bảo sự phát triển bền vững của văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế - xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý văn hóa, quản lý tín ngưỡng, cùng các khái niệm chuyên ngành như:

  • Tín ngưỡng: Được hiểu là niềm tin và hoạt động thờ cúng tổ tiên, các biểu tượng linh thiêng, người có công với cộng đồng, theo Luật Tín ngưỡng, tôn giáo 2016.
  • Quản lý tín ngưỡng: Hoạt động liên tục sử dụng pháp luật và các công cụ quản lý nhằm định hướng và điều tiết các hoạt động tín ngưỡng phù hợp với chính sách nhà nước.
  • Vai trò của nhà nước trong quản lý văn hóa: Định hướng, hướng dẫn và kiểm soát các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa.
  • Khái niệm văn hóa phi vật thể: Bao gồm các giá trị lịch sử, văn hóa, phong tục tập quán, lễ hội, tín ngưỡng được truyền miệng và thực hành trong cộng đồng.

Khung lý thuyết này giúp phân tích vai trò của tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công trong đời sống người Thái, đồng thời đánh giá hiệu quả công tác quản lý nhà nước tại địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Điền dã dân tộc học/văn hóa học: Thực hiện khảo sát thực địa tại ba bản Giõng, Sẻ, Lăm; phỏng vấn sâu các già làng, trưởng thôn, thầy Mo và người dân tham gia tín ngưỡng; quan sát tham dự các lễ cúng Đông xên - Thiêng công.
  • Phương pháp quản lý văn hóa: Thu thập và phân tích các văn bản pháp luật, quy định của nhà nước và địa phương về quản lý tín ngưỡng, tôn giáo; đánh giá thực trạng công tác quản lý qua các báo cáo và tài liệu liên quan.
  • Phương pháp văn bản học: Nghiên cứu các văn kiện của Đảng, Nhà nước, các công trình nghiên cứu về người Thái và tín ngưỡng dân gian; tổng hợp các tài liệu lịch sử, văn hóa liên quan đến tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 50 người tham gia phỏng vấn và quan sát, được chọn theo phương pháp phi xác suất, tập trung vào các chủ thể có vai trò trong quản lý và thực hành tín ngưỡng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2023, đảm bảo thu thập dữ liệu cập nhật và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò quan trọng của tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công trong đời sống tinh thần người Thái: Tín ngưỡng này giúp kết nối cộng đồng qua việc thờ cúng người có công khai khẩn đất đai, tạo sự gắn bó chặt chẽ giữa các dòng họ và các thành viên trong bản. Khoảng 80% người dân tại ba bản nghiên cứu tham gia đều đánh giá tín ngưỡng này là yếu tố quan trọng trong việc duy trì truyền thống và giáo dục con cháu.

  2. Thực trạng quản lý tín ngưỡng còn nhiều hạn chế: Mặc dù có sự chỉ đạo của các cấp chính quyền, nhưng công tác quản lý tại địa phương còn chồng chéo, thiếu nhân sự chuyên môn và chưa có sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan. Chỉ khoảng 60% các hoạt động tín ngưỡng được tổ chức theo đúng quy định pháp luật, còn lại có hiện tượng tự phát và thiếu kiểm soát.

  3. Sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tín ngưỡng chưa đồng đều: Các dòng họ chủ hồn giữ vai trò trung tâm trong tổ chức lễ cúng, tuy nhiên sự phối hợp với chính quyền và các tổ chức xã hội còn hạn chế. Khoảng 70% người dân cho biết chưa được tham gia đầy đủ vào các hoạt động quản lý và giám sát tín ngưỡng.

  4. Ảnh hưởng của biến đổi xã hội và môi trường đến tín ngưỡng: Sự sáp nhập các thôn bản và biến đổi khí hậu gây khó khăn cho việc duy trì không gian tín ngưỡng truyền thống. Lũ lụt lịch sử như các năm 2005, 2007, 2018 đã ảnh hưởng đến các địa điểm thờ tự, làm giảm diện tích rừng thiêng gắn liền với tín ngưỡng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công không chỉ là biểu tượng văn hóa mà còn là công cụ kết nối cộng đồng người Thái, góp phần duy trì cấu trúc xã hội truyền thống. Việc quản lý tín ngưỡng hiện nay còn nhiều bất cập do thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các cấp chính quyền và cộng đồng, cũng như hạn chế về nguồn lực và nhận thức pháp luật.

So sánh với các nghiên cứu về tín ngưỡng dân gian khác của người Thái như lễ hội Xén bản - Xên mường, tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công có phạm vi nhỏ hơn nhưng mang tính đặc thù cao, gắn liền với lịch sử khai khẩn đất đai và sự bảo vệ của tổ tiên. Việc duy trì tín ngưỡng này góp phần giáo dục truyền thống "uống nước nhớ nguồn" và nâng cao ý thức bảo vệ môi trường sinh thái.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ tham gia tín ngưỡng, bảng đánh giá mức độ tuân thủ quy định pháp luật trong tổ chức lễ cúng, và sơ đồ mô tả cơ cấu quản lý tín ngưỡng tại địa phương để minh họa rõ hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý văn hóa cấp xã và huyện: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về quản lý tín ngưỡng, pháp luật liên quan, kỹ năng phối hợp cộng đồng. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ có trình độ đại học chuyên ngành quản lý văn hóa lên trên 90% trong vòng 2 năm.

  2. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền và cộng đồng trong quản lý tín ngưỡng: Thiết lập các hội đồng quản lý tín ngưỡng gồm đại diện các dòng họ chủ hồn, trưởng thôn, cán bộ văn hóa để cùng tham gia giám sát và tổ chức hoạt động tín ngưỡng. Thực hiện trong vòng 1 năm tại các bản nghiên cứu.

  3. Bảo tồn và phát huy giá trị không gian tín ngưỡng gắn liền với môi trường tự nhiên: Phối hợp với các ngành chức năng bảo vệ diện tích rừng thiêng, các di tích tín ngưỡng; xây dựng quy ước bảo vệ môi trường sinh thái liên quan đến tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công. Mục tiêu duy trì ít nhất 100 ha rừng nguyên sinh trong 5 năm tới.

  4. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật và giá trị văn hóa tín ngưỡng cho cộng đồng: Tổ chức các chương trình truyền thông, hội thảo, tập huấn cho người dân về quyền tự do tín ngưỡng, trách nhiệm bảo vệ tín ngưỡng truyền thống và tuân thủ pháp luật. Đạt 80% người dân tham gia trong vòng 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa cấp xã, huyện, tỉnh: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý tín ngưỡng dân gian, đặc biệt trong các vùng dân tộc thiểu số.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và tín ngưỡng học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công, góp phần làm rõ đặc trưng văn hóa tâm linh của người Thái ở Tây Bắc Việt Nam.

  3. Cộng đồng người Thái và các tổ chức xã hội tại địa phương: Giúp hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa truyền thống, vai trò của tín ngưỡng trong đời sống, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo tồn và phát huy.

  4. Các cơ quan quản lý nhà nước về tôn giáo, tín ngưỡng: Cung cấp thông tin thực tiễn để hoàn thiện các văn bản pháp luật, quy định quản lý tín ngưỡng phù hợp với đặc thù vùng miền và nhu cầu cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công là gì?
    Tín ngưỡng này là hình thức thờ cúng người có công khai khẩn đất đai, thổ công, thổ địa của bản làng người Thái, thể hiện niềm tin vào thế giới tâm linh và sự bảo vệ của tổ tiên.

  2. Vai trò của thầy Mo trong tín ngưỡng này như thế nào?
    Thầy Mo là người trung gian giữa thế giới tâm linh và cộng đồng, điều hành lễ cúng, chọn ngày giờ, hướng dẫn các nghi thức và giúp duy trì truyền thống tín ngưỡng.

  3. Công tác quản lý tín ngưỡng hiện nay gặp những khó khăn gì?
    Thiếu nhân sự chuyên môn, sự phối hợp chưa đồng bộ giữa các cấp chính quyền và cộng đồng, cũng như nhận thức pháp luật của người dân còn hạn chế là những thách thức chính.

  4. Làm thế nào để bảo tồn tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công?
    Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền và cộng đồng, bảo vệ không gian tín ngưỡng, tổ chức tuyên truyền nâng cao nhận thức và đào tạo cán bộ quản lý văn hóa.

  5. Tín ngưỡng này có ảnh hưởng như thế nào đến đời sống xã hội?
    Ngoài vai trò tâm linh, tín ngưỡng còn góp phần gắn kết cộng đồng, giáo dục truyền thống, duy trì cấu trúc xã hội truyền thống và hỗ trợ phát triển kinh tế - văn hóa địa phương.

Kết luận

  • Tín ngưỡng thờ Đông xên - Thiêng công là biểu tượng văn hóa tâm linh quan trọng của người Thái ở xã Sơn Lương, góp phần củng cố sự gắn kết cộng đồng và giáo dục truyền thống.
  • Công tác quản lý tín ngưỡng hiện còn nhiều hạn chế do thiếu nhân lực, phối hợp chưa hiệu quả và nhận thức pháp luật chưa đầy đủ.
  • Biến đổi xã hội và môi trường ảnh hưởng đến không gian tín ngưỡng, đòi hỏi có giải pháp bảo tồn phù hợp.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực quản lý, tăng cường phối hợp cộng đồng và bảo vệ môi trường tín ngưỡng.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho việc phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội hiện đại.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và cộng đồng cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để bảo tồn và phát huy tín ngưỡng Đông xên - Thiêng công trong tương lai.