Tổng quan nghiên cứu

Lễ hội làng Keo ở xã Kim Sơn, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội là một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, gắn liền với lịch sử phát triển của Phật giáo vùng Luy Lâu và tín ngưỡng bản địa. Theo khảo sát trong 3 năm gần đây (2018-2021), lễ hội thu hút đông đảo người dân địa phương và khách thập phương tham gia, phản ánh sự gắn kết cộng đồng và giá trị văn hóa truyền thống sâu sắc. Lễ hội không chỉ là dịp tưởng nhớ các vị thần linh như Bà Keo (Pháp Vân Phật) và Thành Hoàng làng Đào Phúc mà còn là không gian giáo dục truyền thống, đạo đức “Uống nước nhớ nguồn” cho thế hệ trẻ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa trong lễ hội, phân tích đặc trưng văn hóa, tín ngưỡng, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào lễ hội làng Keo tại huyện Gia Lâm, có so sánh với lễ hội đình Phú Diễn (quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội), trong khoảng thời gian 3 năm gần đây. Nghiên cứu góp phần cung cấp luận cứ khoa học cho công tác bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa truyền thống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về di sản văn hóa phi vật thể, tín ngưỡng và lễ hội truyền thống. Trong đó, ba quan điểm bảo tồn di sản của Gregory J. Ashworth được vận dụng gồm: bảo tồn nguyên vẹn, bảo tồn trên cơ sở kế thừa và bảo tồn để phát triển. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Lễ hội: Hệ thống các hành vi biểu hiện lòng tôn kính thần linh, phản ánh ước mơ và khát vọng của cộng đồng.
  • Tín ngưỡng: Niềm tin tuyệt đối vào các thế lực siêu nhiên, là trung tâm của ý thức tôn giáo.
  • Tứ pháp: Bốn vị Phật nữ tính (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện) gắn liền với tín ngưỡng thờ tự và lễ hội vùng Bắc Bộ.
  • Di sản văn hóa phi vật thể: Giá trị tinh thần, tư tưởng được cộng đồng tạo tác, bảo tồn và phát triển qua các giai đoạn lịch sử.

Ngoài ra, các văn bản pháp luật quốc tế như Công ước UNESCO 2003 về bảo vệ di sản phi vật thể và các văn bản chỉ đạo của Đảng, Nhà nước Việt Nam về bảo tồn di sản văn hóa cũng được sử dụng làm cơ sở pháp lý cho nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điền dã, khảo sát trực tiếp tại địa bàn xã Kim Sơn, huyện Gia Lâm, kết hợp phỏng vấn sâu với trụ trì chùa Keo, người quản lý nghè Keo và các cụ cao tuổi địa phương. Cỡ mẫu khảo sát gồm 10 người chủ chốt và một số chuyên gia trong lĩnh vực văn hóa, tôn giáo. Phương pháp phân tích tổng hợp được áp dụng để xử lý dữ liệu thu thập từ thực địa và tài liệu thư viện.

Phương pháp so sánh đối chiếu được sử dụng để phân tích sự khác biệt và đặc trưng của lễ hội làng Keo so với lễ hội đình Phú Diễn. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2021, tập trung khảo sát các hoạt động lễ hội, không gian di tích và thực hành tín ngưỡng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc trưng không gian và thiết chế lễ hội: Lễ hội làng Keo gắn liền với hệ thống di tích chùa Keo, nghè Keo và các thiết chế văn hóa làng xã. Chùa Keo có diện tích trên 10.000 m², kiến trúc "nội Công ngoại Quốc" với nhiều tượng Phật quý hiếm, trong đó có tượng Bà Keo (Pháp Vân Phật) niên đại thế kỷ XVIII. Lễ hội diễn ra trong không gian thiêng liêng, kết hợp các nghi thức Phật giáo và tín ngưỡng bản địa.

  2. Đối tượng thờ cúng và nghi thức lễ hội: Lễ hội thờ hai vị thần chính là Thanh Hoàng làng Đào Phúc và Bà Keo. Đoàn rước kiệu gồm 40 trai làng rước Kiệu Nhất (Bà Keo) và 40 trai Kiệu Nhì (Thánh Ông), cùng các đội múa sinh tiền, đội trống hội, đội cờ lễ hội. Nghi thức tắm tượng, phong áo nhà Phật và rước nước được thực hiện trang nghiêm, thể hiện sự tôn kính sâu sắc.

  3. Sự hỗn dung văn hóa và tín ngưỡng: Lễ hội làng Keo thể hiện sự hòa quyện giữa Phật giáo và tín ngưỡng thờ Tứ pháp, đặc biệt là sự địa phương hóa Pháp Vân Phật thành Bà Keo. Các lớp văn hóa Phật giáo, tín ngưỡng bản địa và các yếu tố lịch sử dân tộc được bảo tồn và phát huy qua lễ hội.

  4. Biến đổi và thách thức bảo tồn: Trong 3 năm gần đây, lễ hội vẫn giữ được nhiều giá trị truyền thống nhưng cũng xuất hiện một số dấu hiệu lai căng, biến dạng văn hóa do tác động của hiện đại hóa và du lịch. Việc tổ chức lễ hội có sự tham gia của nhiều thế hệ, tuy nhiên cần có sự quản lý chặt chẽ để bảo vệ các giá trị cốt lõi.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy lễ hội làng Keo không chỉ là một hiện tượng văn hóa truyền thống mà còn là biểu tượng của sự gắn kết cộng đồng và bảo tồn bản sắc dân tộc. Việc duy trì nghi thức tắm tượng, rước kiệu và các đội múa, đội trống phản ánh sự kế thừa nghiêm ngặt các giá trị văn hóa. So sánh với lễ hội đình Phú Diễn, lễ hội làng Keo có nhiều nét đặc trưng riêng biệt như sự kết hợp chặt chẽ giữa Phật giáo và tín ngưỡng Tứ pháp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỉ lệ thành phần các đội tham gia lễ hội, bảng so sánh nghi thức và đối tượng thờ cúng giữa hai lễ hội. Những biến đổi trong lễ hội phản ánh xu hướng chung của các lễ hội truyền thống Việt Nam hiện nay, đòi hỏi sự cân bằng giữa bảo tồn và phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác giáo dục truyền thống: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo về giá trị văn hóa lễ hội cho người dân và thế hệ trẻ nhằm nâng cao nhận thức bảo tồn. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý di tích, UBND xã Kim Sơn. Thời gian: 1 năm.

  2. Xây dựng quy chế quản lý lễ hội: Ban hành quy định chi tiết về tổ chức lễ hội, bảo vệ nghi thức truyền thống, hạn chế các hiện tượng biến dạng văn hóa. Chủ thể: UBND huyện Gia Lâm phối hợp Ban tổ chức lễ hội. Thời gian: 6 tháng.

  3. Phát triển du lịch văn hóa bền vững: Kết hợp quảng bá lễ hội với phát triển du lịch, đảm bảo không làm mất đi giá trị nguyên gốc của lễ hội. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội. Thời gian: 2 năm.

  4. Bảo tồn và phục dựng di tích: Tiếp tục trùng tu, bảo vệ các công trình kiến trúc chùa Keo, nghè Keo và các hiện vật liên quan. Chủ thể: Bộ Văn hóa, Thông tin và Du lịch, UBND thành phố Hà Nội. Thời gian: 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và tôn giáo: Nghiên cứu sâu về mối quan hệ giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian, đặc biệt trong bối cảnh lễ hội truyền thống.

  2. Quản lý di sản văn hóa: Áp dụng các mô hình bảo tồn di sản phi vật thể, xây dựng chính sách quản lý lễ hội truyền thống.

  3. Lãnh đạo địa phương và ban tổ chức lễ hội: Nắm bắt các đặc trưng văn hóa, tín ngưỡng để tổ chức lễ hội đúng nghi thức, phát huy giá trị truyền thống.

  4. Người làm du lịch văn hóa: Phát triển sản phẩm du lịch gắn với lễ hội truyền thống, đảm bảo phát triển bền vững và bảo vệ di sản.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội làng Keo có nguồn gốc từ đâu?
    Lễ hội bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ Pháp Vân Phật (Bà Keo) và Thành Hoàng làng Đào Phúc, gắn liền với lịch sử Phật giáo vùng Luy Lâu và văn hóa làng xã Kim Sơn.

  2. Các nghi thức chính trong lễ hội là gì?
    Bao gồm lễ tắm tượng, phong áo nhà Phật, rước kiệu Bà Keo và Thánh Ông, hành hội qua các di tích như đình Dân, đình Bằng và chùa Keo.

  3. Lễ hội có những giá trị văn hóa nào?
    Lễ hội thể hiện sự hòa quyện giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa, giáo dục truyền thống, gắn kết cộng đồng và bảo tồn các giá trị lịch sử, nghệ thuật.

  4. Làm thế nào để bảo tồn lễ hội trong bối cảnh hiện đại?
    Cần xây dựng quy chế quản lý, tăng cường giáo dục truyền thống, phát triển du lịch bền vững và bảo tồn di tích liên quan.

  5. Lễ hội làng Keo khác gì so với các lễ hội khác ở Hà Nội?
    Lễ hội có sự kết hợp đặc biệt giữa tín ngưỡng Tứ pháp và Phật giáo, cùng với các nghi thức độc đáo như rước kiệu Bà Keo và nghi lễ phong áo nhà Phật, tạo nên nét riêng biệt.

Kết luận

  • Lễ hội làng Keo là di sản văn hóa phi vật thể quý giá, phản ánh sự hòa quyện giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa.
  • Nghi thức lễ hội được tổ chức trang nghiêm, giữ gìn nhiều giá trị truyền thống đặc sắc.
  • Lễ hội góp phần giáo dục truyền thống, gắn kết cộng đồng và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
  • Cần có các giải pháp bảo tồn, quản lý và phát triển bền vững để giữ gìn lễ hội trong bối cảnh hiện đại.
  • Tiếp tục nghiên cứu, phổ biến và vận dụng kết quả luận văn để nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội.

Mời các nhà nghiên cứu, quản lý văn hóa và cộng đồng địa phương cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội làng Keo, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc.