I. Sử Thi Giai Lai Giới Thiệu Tổng Quan Giá Trị Văn Hóa
Tây Nguyên, vùng đất giàu có di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, nổi bật với sử thi - trường ca, anh hùng ca. Đây là thể loại tự sự dân gian truyền miệng, lưu giữ trong ký ức và diễn xướng trong sinh hoạt cộng đồng. Việc phát hiện, sưu tầm, công bố sử thi Tây Nguyên là công lao của nhiều thế hệ nhà sưu tầm, nghiên cứu văn hóa dân gian suốt gần một thế kỷ. Sử thi Tây Nguyên, bộ phận hợp thành sự phong phú của sử thi Việt Nam, đóng góp quan trọng vào sự phát triển và lưu tồn. Thực tế cho thấy, sử thi Tây Nguyên là một phần không thể thiếu trong hệ thống sử thi dân tộc, diện mạo sử thi Việt Nam chỉ có thể nhìn nhận trong chỉnh thể thống nhất, trọn vẹn, phong phú. Các dân tộc Tây Nguyên xây dựng nền văn học, sử thi đa sắc, đa màu, là loại hình văn học dân gian vô giá với những tác phẩm thực sự là những thiên sử thi bất tử. Trong kho tàng sử thi Tây Nguyên, người Êđê có Khan, người Bana có Hơmon, người Garai có Hơri, còn người Ra Glai có Akhaƚ` jưar.
1.1. Vai Trò Ý Nghĩa Của Sử Thi Tây Nguyên Trong Văn Hóa Việt
Sử thi Tây Nguyên đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển nền văn hóa Việt Nam, đặc biệt là trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số. Nền văn hóa, xã hội riêng biệt đã tạo nên một nền văn học, sử thi đa dạng và phong phú. Sử thi Tây Nguyên trở thành một phần không thể thiếu trong hệ thống văn học dân gian Việt Nam. Nghiên cứu Sử thi Tây Nguyên giúp ta hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa, và xã hội của các cộng đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Các nghiên cứu chuyên sâu về người Ra Glai và sử thi Ra Glai vẫn còn hạn chế so với các dân tộc khác ở Tây Nguyên.
1.2. Akhaƚ Jưar Sử Thi Ra Glai Tiêu Biểu Đỉnh Cao Nghệ Thuật
Dù là sử thi của người Ê Đê, Ra Glai hay Bana, đều là những bản sử thi đạt tới đỉnh cao của nghệ thuật văn học dân gian Tây Nguyên. Nhiều nhà nghiên cứu ví các bản sử thi ấy như: “Cao vời vợi như đỉnh núi Chư Pông, trong suốt như dòng nước sông Ba và tỏa hương thơm ngào ngạt như mùa hoa êpăng nở trắng giữa núi rừng Tây Nguyên”. Sử thi Akhaƚ jưar của người Ra Glai chiếm ưu thế vượt trội và là thể loại tiêu biểu cho tiểu vùng sử thi Ra Glai-Chăm. Vì thế, việc tìm hiểu về sử thi Akhaƚ jưar nói chung, cũng như những đặc trưng thể loại của nó nói riêng trong tương quan và đối sánh với sử thi nhân loại và sử thi Việt Nam sẽ góp phần khẳng định những đóng góp và giá trị của sử thi Ra Glai khi nghiên cứu sử thi Việt Nam nói chung và sử thi Tây Nguyên nói riêng.
II. Thách Thức Trong Nghiên Cứu Đặc Điểm Tự Sự Sử Thi
Nghiên cứu tự sự dân gian (Research of Folk Narrative) đã phát triển sâu rộng và hình thành tổ chức Quốc tế (International Society for Folk Narrative Research) qua nhiều kỳ đại hội. Ở Việt Nam, nghiên cứu tự sự dân gian đã đạt nhiều thành tựu, thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Bản thân nó cũng ngày càng chứng tỏ tính hữu dụng đối với văn học nói chung và nghiên cứu văn học nói riêng từ quá khứ đến hiện đại. Sử thi Ra Glai là một kho tàng vô giá, chứa đựng nhiều giá trị cần khai thác, vì lẽ đó, việc vận dụng lý thuyết và những ứng dụng của tự sự học, nhất là lý thuyết trong lĩnh vực loại hình vào nghiên cứu kho tàng sử thi Ra Glai là một việc làm khoa học và đứng đắn.
2.1. Hạn Chế Nguồn Tư Liệu Nghiên Cứu Chuyên Sâu Về Ra Glai
So với các dân tộc khác ở Tây Nguyên, các sưu tầm, nghiên cứu về người Ra Glai và Akhaƚ` jưar - sử thi Ra Glai thì hầu như còn hạn chế. Các công trình nghiên cứu có đối tượng nghiên cứu trực tiếp là người Ra Glai: “Người Ra Glai ở Việt Nam” của Nguyễn Tuấn Triết, “Văn hóa và Xã hội người Ra Glai” của Phan Xuân Biên (chủ biên), “Văn hóa xã hội và luật tục của người Ra Glai” của Nguyễn Thế Sáng…Tất cả các công trình này đã cung cấp một cái nhìn toàn diện, sâu sắc về bức tranh văn hóa, con người Ra Glai. Đối tượng là các dân tộc thiểu số ở Việt Nam hoặc nghiên cứu về văn hóa Việt Nam có đề cập đến người Ra Glai: “Nhận diện văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam” của Nguyễn Đăng Duy.
2.2. Phân Tán Tư Liệu Yếu Tố Tình Tiết Hệ Thống Nhân Vật
Việc chọn sử thi Ra Glai làm đối tượng nghiên cứu, chắc chắn không tránh khỏi sự phân tán tư liệu ở một chừng mực nào đó, có lẽ nguyên nhân chính là do tầng lớp tình tiết chuyện nhiều, hệ thống nhân vật đông. Vì vậy, để quá trình nghiên cứu thuận lợi và có trọng tâm, bám sát chủ yếu vào các tác phẩm quen thuộc làm văn liệu chính cho đề tài.
III. Phương Pháp Tiếp Cận Đặc Điểm Tự Sự Sử Thi Ra Glai
Luận văn thực hiện đề tài “Khảo sát đặc điểm tự sự sử thi qua văn bản sử thi Ra Glai (Tây Nguyên)” hướng tới giải quyết các vấn đề sau: Vận dụng những tiêu chí thể loại để định giá trị và xác định rõ hơn loại hình của những akhaƚ` jưar sử thi của tộc người Ra Glai. Vận dụng lý thuyết quan trọng của tự sự học trong lĩnh vực Folklore học nói chung và Folklore châu Âu nói riêng, trong đó có công trình khảo luận “Quy luật sử thi” của tự sự dân gian do A. Orik đề xuất để tìm hiểu, phân tích đặc điểm tự sự sử thi qua văn bản sử thi Ra Glai (Tây Nguyên).
3.1. Ứng Dụng Lý Thuyết Tự Sự Học Folklore Trong Nghiên Cứu
Để thực hiện đề tài, luận văn sử dụng các phương pháp cơ bản sau: Phương pháp phân tích khái quát hóa: dựa trên văn bản cụ thể của một số tác phẩm sử thi Ra Glai, đưa ra tính khái quát và những nhận định chung. Phương pháp đối chiếu so sánh: vận dụng phương pháp đối chiếu, so sánh nhằm tìm hiểu sự ảnh hưởng, tương quan mối quan hệ giữa sử thi Ra Glai và sử thi nhân loại cũng như các nét khu biệt của nó.
3.2. Phân Tích Nội Dung Nghệ Thuật Các Yếu Tố Cấu Thành Tác Phẩm
Đặc điểm tự sự ở đây xét trên văn bản sử thi Ra Glai ở qua khảo sát nội dung, thế giới nghệ thuật, không gian-thời gian, ngôn ngữ và diễn xướng. Chọn sử thi Ra Glai (Tây Nguyên) làm đối tượng nghiên cứu, chắc chắn không tránh khỏi sự phân tán tư liệu ở một chừng mực nào đó, có lẽ nguyên nhân chính là do tầng lớp tình tiết chuyện nhiều, hệ thống nhân vật đông. Vì vậy, để quá trình nghiên cứu thuận lợi và có trọng tâm, luận án bám sát chủ yếu vào các tác phẩm quen thuộc làm văn liệu chính cho đề tài.
3.3. Phương Pháp Thống Kê Phân Loại Làm Rõ Tính Thống Nhất Khu Biệt
Để việc phân tích, lí giải, đối chiếu có kết quả cần sử dụng phương pháp thống kê và phân loại cụ thể ở mỗi văn bản và trong toàn chỉnh thể hệ thống sử thi Ra Glai. Ba phương pháp nghiên cứu trên được phối hẹrp chặt chẽ với nhau, ngoài ra luận án còn sử dụng một số phương pháp tổng hợp khác.
IV. Khảo Sát Nội Dung Thế Giới Nghệ Thuật Sử Thi Ra Glai
Sử thi là tác phẩm tự sự dài, xuất hiện rất sớm, thường vào buổi bình minh của lịch sử một dân tộc. Nó vốn là hình thái “nghệ thuật chưa bắt đầu với tư cách là sáng tác nghệ thuật” (Marx) được sáng tạo trong ngọn nguồn cảm hứng kiêu hãnh, tự hào của cả một cộng đồng trước những thắng đoạt đầu tiên của con người trước thế giới tự nhiên để kể lại những sự kiện anh hùng có tính chất toàn dân và ý nghĩa đối với cộng đồng. Sử thi nảy sinh và tồn tại trong đời sống các tộc người không chỉ với tư cách một tác phẩm nghệ thuật mà còn là pho lịch sử, cuốn bách khoa toàn thư của dân tộc đó.
4.1. Nhân Vật Anh Hùng Trung Tâm Đại Diện Cho Cộng Đồng
Xét về mặt nội dung, sử thi là những tác phẩm theo thể loại tự sự, có nội dung hàm chứa những bức tranh rộng và hoàn chỉnh về đời sống nhân dân với nhân vật trung tâm là những anh hùng, dũng sĩ đại diện cho một thế giới nào đó. Trong nghĩa rộng, thuật ngữ sử thi dùng để chỉ một thể loại tự sự, một trong ba loại thể văn học phân biệt với kịch và trữ tình. Ở phạm vi hẹp, hiện nay được dùng một cách tương đối phổ biến trong các nền văn học dân tộc nói chung, thuật ngữ này chỉ thể loại sử thi anh hùng.
4.2. Diễn Xướng Sử Thi Kết Hợp Văn Xuôi Thơ Ca Thanh Nhaị
Xét về mặt diễn xướng, căn cứ theo dạng vốn tồn tại của chúng, có thể nói khan, hơmon, hơri… là những tác phẩm thuộc loại hình tự sự dân gian, trong đó có kết hợp hài hòa một cách tự nhiên các yếu tố nghệ thuật khác nhau: nói lối của văn xuôi, nói vần của thơ ca, hát của thanh nhại và diễn xướng của sân khấu. Như vậy, căn cứ theo phương thức diễn xướng kết hợp với đặc trưng nghệ thuật hào hùng kì vĩ, mang âm điệu ngợi ca các nhân vật anh hùng, với nội dung đầy các sự kiện to lớn xoay quanh các nhân vật với hành động có ý nghĩa toàn dân, có thể xác định được rằng các sử thi dân gian các dân tộc ít người thuộc phạm trù sử thi anh hùng trong thể loại tự sự dân gian.
V. Không Gian Thời Gian Ngôn Ngữ Diễn Xướng Sử Thi Ra Glai
Trong nghĩa hẹp, chuyên biệt và có cách hiểu tương đối phổ quát, sử thi chỉ một hoặc một nhóm thể loại trong tự sự, đó là sử thi anh hùng, tức những thiên tự sự kể về quá khứ anh hùng, là bức tranh rộng và hoàn chỉnh về đời sống nhân dân và về những anh hùng, dũng sĩ, tiêu biểu cho một thế giới sử thi. Sử thi tồn tại dưới cả dạng truyền miệng và văn bản thành văn. Phần lớn những bản chép các thiên sử thi anh hùng tiêu biểu đều có ngọn nguồn dân gian và bản thân các đặc điểm của thể loại cũng hình thành ở cấp độ dân gian.
5.1. Tính Hài Hòa Gắn Bó Với Quan Hệ Xã Hội Sơ Khai
Cái đẹp đặc trưng của sử thi anh hùng được biểu lộ trong tính hài hòa riêng của nó, vốn gắn với các quan hệ xã hội chưa trưởng thành. Điều này được các Marx nhấn mạnh khi ông liệt sử thi vào thời đại trước khi bắt đầu có sản xuất nghệ thuật thực thụ, đồng thời cho rằng sử thi ở dạng cổ điển làm thành một thời đại trong lịch sử văn hóa. Ở sử thi, tác giả can hệ đến thế giới mà các quan hệ thân tộc ngay trong đời sống hiện thực còn đóng vai trò trung gian, môi giới cho phạm vi riêng tư và phạm vi chính trị; các lợi ích của các hành động khác nhau còn bện chặt vào nhau, sự liên hệ giữa các cuộc đấu tranh toàn dân và các hoạt động cá nhân còn mang tính trực tiếp.
5.2. Ngôn Ngữ Diễn Xướng Yếu Tố Tạo Nên Sức Sống Sử Thi
Ngôn ngữ sử thi thường mang tính trang trọng, sử dụng nhiều hình ảnh so sánh, ẩn dụ, và các biện pháp tu từ khác để tăng tính biểu cảm và sức gợi hình cho câu chuyện. Diễn xướng sử thi không chỉ là việc kể lại câu chuyện mà còn là một nghi lễ trang trọng, có sự tham gia của cả cộng đồng, góp phần tái hiện lại không gian văn hóa và lịch sử của dân tộc.
VI. Kết Luận Đóng Góp Của Nghiên Cứu Tương Lai Sử Thi Ra Glai
Thực hiện đề tài “Khảo sát đặc điểm tự sự sử thi qua văn bản sử thi Ra Glai (Tây Nguyên)” chính là sự kế thừa và triển khai tiếp thành tựu của những công trình đã nghiên cứu của các nhà khoa học trước, đồng thời kết hợp với những nghiên cứu của bản thân người viết, nhằm góp phần đưa ra góc nhìn hệ thống về sử thi Ra Glai với những đặc điểm tự sự sử thi. Mục đích nghiên cứu là để giải quyết các vấn đề đã nêu ra trước đó.
6.1. Khẳng Định Giá Trị Ý Nghĩa Của Sử Thi Ra Glai
Từ các yếu tố nhận diện được trong đặc điểm tự sự sử thi Ra Glai (Tây Nguyên), khẳng định về cơ bản sử thi Ra Glai có mối tương quan và thống nhất với sử thi nhân loại. Ở mức độ nhất định, luận văn khái quát những đặc trưng riêng trong sử thi Ra Glai góp phần cho việc định vị và đánh giá cũng như bảo tồn và lưu giữ.
6.2. Hướng Phát Triển Nghiên Cứu Bảo Tồn Sử Thi Ra Glai
Việc nghiên cứu và bảo tồn sử thi Ra Glai không chỉ là trách nhiệm của các nhà nghiên cứu mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, các nhà trường, và các tổ chức xã hội để nâng cao nhận thức về giá trị của sử thi Ra Glai và khuyến khích các hoạt động bảo tồn và phát huy.
