Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, hoạt động giám sát ngân sách nhà nước của Hội đồng nhân dân (HĐND) các cấp đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý tài chính công. Tại thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế, với sự điều chỉnh địa giới hành chính và sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng, công tác giám sát ngân sách càng trở nên cấp thiết nhằm đảm bảo nguồn lực được sử dụng hiệu quả, minh bạch. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2021-2024, trong nhiệm kỳ HĐND khóa XIII, nhằm đánh giá thực trạng hoạt động giám sát ngân sách của HĐND thành phố Huế, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả trong nhiệm kỳ 2026-2030.

Mục tiêu nghiên cứu là hệ thống hóa cơ sở lý luận về giám sát ngân sách nhà nước của HĐND cấp huyện, phân tích thực trạng hoạt động giám sát ngân sách tại thành phố Huế, chỉ ra những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất phương hướng và giải pháp thiết thực. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các hoạt động giám sát ngân sách trong các kỳ họp, giám sát chuyên đề và giám sát thường xuyên của HĐND thành phố Huế. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần hoàn thiện lý luận về giám sát ngân sách nhà nước mà còn hỗ trợ nâng cao năng lực quản lý tài chính công tại địa phương, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý công, đặc biệt là lý thuyết về chức năng giám sát của cơ quan quyền lực nhà nước địa phương. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về quyền lực và đại diện của Hội đồng nhân dân: HĐND là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí và quyền làm chủ của nhân dân, thực hiện chức năng quyết định và giám sát theo quy định của Hiến pháp 2013 và Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015. Tính quyền lực và tính đại diện của HĐND là nền tảng để thực hiện hiệu quả chức năng giám sát ngân sách.

  2. Lý thuyết về giám sát ngân sách nhà nước: Giám sát ngân sách là quá trình theo dõi, đánh giá việc xây dựng, thực hiện và quyết toán ngân sách nhằm đảm bảo tuân thủ pháp luật, hiệu quả sử dụng nguồn lực công. Luật Ngân sách nhà nước 2015 và Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND 2015 cung cấp cơ sở pháp lý cho hoạt động này. Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách nhà nước, giám sát ngân sách, thẩm quyền giám sát, hình thức giám sát và các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả giám sát.

Các khái niệm trọng tâm được làm rõ gồm: chức năng giám sát của HĐND, đối tượng giám sát ngân sách, nguyên tắc và mục tiêu giám sát, cũng như các hình thức giám sát như giám sát qua báo cáo, giám sát chuyên đề, chất vấn và giám sát tại chỗ.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ các báo cáo hoạt động giám sát ngân sách của HĐND thành phố Huế giai đoạn 2021-2024, các văn bản pháp luật liên quan, tài liệu nghiên cứu khoa học, cùng khảo sát thực tế tại các cơ quan, đơn vị chịu sự giám sát.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn mẫu đại biểu HĐND, các cán bộ làm công tác giám sát và các đơn vị được giám sát theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất có chủ đích, đảm bảo đại diện cho các nhóm đối tượng liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định lượng số liệu về cơ cấu đại biểu, kết quả giám sát, tỷ lệ tham gia chất vấn, số lượng đoàn giám sát; phân tích định tính các báo cáo, ý kiến phỏng vấn để đánh giá hiệu quả, hạn chế và nguyên nhân. Sử dụng phương pháp tổng hợp, so sánh với các nghiên cứu tương tự tại các địa phương khác để rút ra bài học kinh nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2021-2024, với việc khảo sát thực địa và thu thập số liệu trong năm 2024, phân tích và đề xuất giải pháp cho nhiệm kỳ 2026-2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ cấu đại biểu HĐND thành phố Huế đảm bảo tính đại diện và chuyên môn: Trong tổng số 40 đại biểu, 60% có trình độ đại học, 37,5% thạc sĩ và 2,5% tiến sĩ; 85% đại biểu có trình độ lý luận chính trị cao cấp. Về độ tuổi, 58% đại biểu trong nhóm 35-50 tuổi, đảm bảo sự trẻ trung và kinh nghiệm. Tỷ lệ đại biểu nữ chiếm 30%, góp phần nâng cao tính đa dạng trong hoạt động giám sát.

  2. Hoạt động giám sát ngân sách được thực hiện thường xuyên nhưng còn hạn chế về chất lượng: HĐND thành phố Huế đã tổ chức nhiều cuộc giám sát theo kế hoạch và chuyên đề, tuy nhiên, tỷ lệ đại biểu tham gia chất vấn và góp ý trong các kỳ họp còn thấp, chỉ khoảng 40-50%. Các kết luận giám sát thường mang tính chung chung, thiếu kiểm tra, đôn đốc việc thực hiện sau giám sát.

  3. Thẩm quyền giám sát được thực hiện đầy đủ nhưng chưa phát huy tối đa hiệu quả: HĐND đã thực hiện quyền phê chuẩn dự toán và quyết toán ngân sách, điều chỉnh dự toán khi cần thiết. Tuy nhiên, công tác phê chuẩn quyết toán ngân sách còn mang tính hình thức, thiếu cơ sở kiểm chứng số liệu. Việc tổ chức đoàn giám sát tại các cơ quan, đơn vị chưa thường xuyên, ảnh hưởng đến hiệu quả giám sát.

  4. Các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động giám sát gồm cả khách quan và chủ quan: Yếu tố khách quan như quy định pháp luật, điều kiện vật chất, kinh phí được đảm bảo tương đối đầy đủ. Yếu tố chủ quan như năng lực, bản lĩnh, trách nhiệm của đại biểu HĐND còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng giám sát. Bộ máy giúp việc cho HĐND chưa phát huy hết vai trò hỗ trợ chuyên môn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy, mặc dù HĐND thành phố Huế đã thực hiện đầy đủ các chức năng giám sát ngân sách theo quy định pháp luật, nhưng hiệu quả thực tế còn hạn chế do nhiều nguyên nhân. So với các nghiên cứu tại các địa phương như quận Liên Chiểu (Đà Nẵng) hay huyện Bố Trạch (Quảng Bình), tình trạng giám sát mang tính hình thức và thiếu kiểm tra, đôn đốc sau giám sát cũng là điểm chung. Điều này phản ánh nhu cầu nâng cao năng lực đại biểu, cải thiện quy trình giám sát và tăng cường phối hợp giữa các cơ quan liên quan.

Việc cơ cấu đại biểu có trình độ chuyên môn và lý luận chính trị cao là điểm mạnh, tuy nhiên, sự tham gia tích cực trong các hoạt động giám sát còn hạn chế do thiếu kinh nghiệm thực tiễn và kỹ năng giám sát chuyên sâu. Các biểu đồ thể hiện tỷ lệ đại biểu theo trình độ, độ tuổi và giới tính sẽ minh họa rõ nét cơ cấu nhân sự HĐND. Bảng tổng hợp số lượng cuộc giám sát, tỷ lệ đại biểu tham gia chất vấn và kết quả giám sát sẽ giúp đánh giá trực quan hiệu quả hoạt động.

Những hạn chế về mặt tổ chức, như thiếu đoàn giám sát thường xuyên và kết luận giám sát chưa cụ thể, cho thấy cần có sự đổi mới trong phương pháp và công cụ giám sát. Việc áp dụng các công nghệ thông tin trong thu thập, phân tích số liệu ngân sách cũng là hướng đi cần được quan tâm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực đại biểu HĐND về giám sát ngân sách: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về pháp luật ngân sách, kỹ năng giám sát và phân tích tài chính công. Mục tiêu tăng tỷ lệ đại biểu tham gia chất vấn và góp ý lên trên 70% trong nhiệm kỳ 2026-2030. Chủ thể thực hiện: HĐND thành phố phối hợp với Học viện Hành chính Quốc gia.

  2. Củng cố bộ máy giúp việc cho HĐND: Tăng cường nhân lực có chuyên môn về tài chính, ngân sách trong bộ phận giúp việc, trang bị công cụ phân tích số liệu hiện đại để hỗ trợ đại biểu trong công tác giám sát. Thời gian thực hiện trong 2 năm đầu nhiệm kỳ 2026-2030.

  3. Đổi mới hình thức và quy trình giám sát: Tăng cường giám sát tại chỗ, tổ chức các đoàn giám sát thường xuyên, xây dựng kế hoạch giám sát chi tiết, cụ thể. Áp dụng công nghệ thông tin trong thu thập và xử lý dữ liệu ngân sách để nâng cao tính minh bạch và hiệu quả. Chủ thể: Thường trực HĐND và các Ban của HĐND.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành và công khai kết quả giám sát: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa HĐND, UBND, Kiểm toán Nhà nước và các tổ chức đoàn thể để xử lý kịp thời các kiến nghị sau giám sát. Công khai kết quả giám sát trên các phương tiện truyền thông để nâng cao trách nhiệm giải trình. Thời gian thực hiện: liên tục trong nhiệm kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Đại biểu Hội đồng nhân dân các cấp: Nghiên cứu giúp nâng cao nhận thức, kỹ năng và phương pháp giám sát ngân sách, từ đó thực hiện tốt chức năng đại diện và giám sát.

  2. Cán bộ, công chức làm công tác tài chính, ngân sách tại địa phương: Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm trong phối hợp với HĐND để đảm bảo quản lý ngân sách hiệu quả, minh bạch.

  3. Nhà quản lý, hoạch định chính sách địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện quy trình, chính sách liên quan đến giám sát ngân sách, nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công.

  4. Các nhà nghiên cứu, giảng viên chuyên ngành quản lý công và tài chính công: Tham khảo để phát triển lý luận, giảng dạy và nghiên cứu sâu hơn về hoạt động giám sát ngân sách nhà nước ở cấp địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động giám sát ngân sách của HĐND thành phố Huế được thực hiện như thế nào?
    HĐND thực hiện giám sát qua các kỳ họp, giám sát chuyên đề và giám sát tại chỗ, bao gồm xem xét báo cáo dự toán, quyết toán ngân sách, chất vấn các cơ quan liên quan và tổ chức đoàn giám sát trực tiếp. Ví dụ, trong nhiệm kỳ 2021-2024, HĐND đã tổ chức nhiều cuộc giám sát chuyên đề về quản lý chi tiêu công.

  2. Những hạn chế chính trong hoạt động giám sát ngân sách hiện nay là gì?
    Hạn chế gồm tỷ lệ đại biểu tham gia chất vấn thấp, kết luận giám sát chung chung, thiếu kiểm tra, đôn đốc sau giám sát và công tác phê chuẩn quyết toán ngân sách còn mang tính hình thức. Điều này làm giảm hiệu quả giám sát và ảnh hưởng đến tính minh bạch tài chính.

  3. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả giám sát ngân sách của HĐND?
    Ngoài các quy định pháp luật và điều kiện vật chất, năng lực, bản lĩnh và trách nhiệm của đại biểu HĐND là yếu tố quyết định. Đại biểu cần có kiến thức chuyên môn, kỹ năng giám sát và dũng khí để phát hiện và xử lý sai phạm.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả giám sát ngân sách?
    Các giải pháp gồm nâng cao năng lực đại biểu, củng cố bộ máy giúp việc, đổi mới hình thức giám sát, tăng cường phối hợp liên ngành và công khai kết quả giám sát. Việc áp dụng công nghệ thông tin cũng được khuyến khích để minh bạch và hiệu quả hơn.

  5. Luận văn có thể hỗ trợ những ai trong công tác quản lý ngân sách địa phương?
    Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho đại biểu HĐND, cán bộ tài chính, nhà quản lý chính sách và các nhà nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, giám sát ngân sách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.

Kết luận

  • HĐND thành phố Huế có cơ cấu đại biểu chất lượng với trình độ chuyên môn và lý luận chính trị cao, tạo nền tảng cho hoạt động giám sát ngân sách.
  • Hoạt động giám sát ngân sách được thực hiện thường xuyên nhưng còn hạn chế về chất lượng, đặc biệt trong việc kiểm tra, đôn đốc và sự tham gia của đại biểu.
  • Thẩm quyền giám sát được thực hiện đầy đủ theo quy định pháp luật, tuy nhiên công tác phê chuẩn quyết toán ngân sách còn mang tính hình thức.
  • Các yếu tố chủ quan như năng lực đại biểu và bộ máy giúp việc ảnh hưởng lớn đến hiệu quả giám sát, bên cạnh các yếu tố khách quan như pháp luật và điều kiện vật chất.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực đại biểu, củng cố bộ máy giúp việc, đổi mới hình thức giám sát và tăng cường phối hợp liên ngành nhằm nâng cao hiệu quả giám sát ngân sách trong nhiệm kỳ 2026-2030.

Luận văn kêu gọi các cơ quan chức năng và đại biểu HĐND thành phố Huế tiếp tục quan tâm, đầu tư và đổi mới hoạt động giám sát ngân sách để góp phần xây dựng chính quyền địa phương trong sạch, vững mạnh, phát triển bền vững.