Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nông nghiệp Việt Nam, tích tụ ruộng đất được xem là một trong những giải pháp quan trọng nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và thúc đẩy tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Tại huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình, diện tích đất sản xuất nông nghiệp chiếm gần 38% tổng diện tích tự nhiên với hơn 17.000 ha, tuy nhiên tình trạng manh mún, nhỏ lẻ vẫn phổ biến, ảnh hưởng đến năng suất và hiệu quả kinh tế. Giai đoạn 2016-2018, diện tích đất sản xuất nông nghiệp có xu hướng giảm nhẹ, trong khi đất phi nông nghiệp tăng lên, phản ánh sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế địa phương. Mục tiêu nghiên cứu tập trung hệ thống hóa cơ sở lý luận về tích tụ ruộng đất, phân tích thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng tại huyện Nho Quan, đồng thời đề xuất các giải pháp kinh tế nhằm khuyến khích tích tụ ruộng đất, góp phần tái cơ cấu ngành nông nghiệp đến năm 2025 và định hướng đến 2030. Nghiên cứu có phạm vi thu thập số liệu thứ cấp từ 2016-2018 và số liệu sơ cấp năm 2018, tập trung vào các hộ gia đình, trang trại, hợp tác xã và doanh nghiệp trên địa bàn huyện. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc cung cấp luận cứ khoa học cho chính sách phát triển nông nghiệp địa phương mà còn góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng đất, thúc đẩy phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết kinh tế nông nghiệp và xã hội học để phân tích tích tụ ruộng đất. Lý thuyết lợi thế theo quy mô (Economies of scale) chỉ ra rằng mở rộng quy mô sản xuất giúp giảm chi phí bình quân và tăng hiệu quả kinh tế, đặc biệt khi áp dụng cơ giới hóa và công nghệ cao trong nông nghiệp. Lý thuyết phát triển nông nghiệp của Todaro mô tả quá trình chuyển dịch từ nền nông nghiệp tự cấp sang hiện đại, trong đó tích tụ ruộng đất là bước quan trọng để hình thành các vùng sản xuất chuyên môn hóa, hàng hóa. Các mô hình kinh tế hộ gia đình (tối đa hóa lợi ích, tối đa hóa lợi nhuận, sợ rủi ro) giúp giải thích hành vi sản xuất và tiêu dùng của nông dân trong bối cảnh rủi ro và hạn chế về nguồn lực. Ngoài ra, lý thuyết sản xuất nông nghiệp nhấn mạnh vai trò của đất đai như tư liệu sản xuất không thể thay thế, ảnh hưởng đến năng suất và hiệu quả sản xuất. Các yếu tố ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất được phân loại thành: đặc điểm nhân khẩu học, nguồn lực sản xuất, sinh kế hộ gia đình, điều kiện sinh thái, chính sách đất đai, thị trường đất và nông sản, tập quán cư dân, và hoàn cảnh gia đình.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính với hướng tiếp cận kinh tế học làm chủ đạo và xã hội học bổ sung. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, niên giám thống kê, văn bản pháp luật liên quan đến đất đai và nông nghiệp giai đoạn 2016-2018. Số liệu sơ cấp được thu thập năm 2018 thông qua khảo sát phỏng vấn 30 hộ gia đình, 6 trang trại, 6 hợp tác xã và 6 doanh nghiệp trên địa bàn huyện Nho Quan. Phương pháp định lượng áp dụng thống kê mô tả, tổng hợp và so sánh để phân tích thực trạng tích tụ ruộng đất và hiệu quả sản xuất. Phương pháp định tính sử dụng phỏng vấn sâu nhằm phát hiện các tác động xã hội, nguyên nhân và rào cản trong quá trình tích tụ ruộng đất. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp chủ đích và thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm chủ thể sản xuất nông nghiệp. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu bao gồm quy mô ruộng đất, nguồn gốc đất, vốn tích lũy, kết quả và hiệu quả sản xuất kinh doanh, giá trị sản xuất nông nghiệp, chi phí và giá trị gia tăng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tích tụ ruộng đất: Diện tích đất sản xuất nông nghiệp tại huyện Nho Quan giảm nhẹ từ 17.106 ha năm 2016 xuống còn 17.069 ha năm 2018, tương đương giảm bình quân 0,11%/năm. Trong khi đó, đất phi nông nghiệp tăng 0,34%/năm, phản ánh sự chuyển dịch cơ cấu sử dụng đất. Quy mô ruộng đất bình quân của các hộ gia đình khảo sát dao động dưới 3 ha, trong khi các trang trại và doanh nghiệp có quy mô lớn hơn, cho thấy tích tụ ruộng đất chủ yếu diễn ra ở các chủ thể sản xuất lớn.

  2. Hiệu quả sản xuất: Các chủ thể có quy mô ruộng đất lớn hơn đạt năng suất và giá trị sản xuất bình quân cao hơn đáng kể. Ví dụ, năng suất lúa tại các trang trại khảo sát đạt khoảng 60,5 tạ/ha, tăng 5,5 tạ/ha so với trước khi tích tụ. Giá trị sản xuất sau dồn điền đổi thửa đạt 139 triệu đồng/ha, tăng 41,7 triệu đồng/ha so với trước đó. Hiệu quả kinh tế được cải thiện rõ rệt với chi phí đầu vào giảm 50% giống, giảm chi phí làm đất và thu hoạch từ 2,5 đến 2,7 triệu đồng/ha.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất: Có tám nhóm yếu tố chính tác động đến tích tụ ruộng đất tại huyện, bao gồm đặc điểm nhân khẩu học, nguồn lực sản xuất, sinh kế hộ gia đình, điều kiện sinh thái, chính sách đất đai, thị trường đất và nông sản, tập quán cư dân, và hoàn cảnh gia đình. Trong đó, chính sách hạn điền 3 ha và các quy định về thuế, thời hạn giao đất là những rào cản lớn. Thị trường đất đai và nông sản còn hạn chế, tập quán giữ đất truyền thống và thiếu việc làm phi nông nghiệp cũng ảnh hưởng tiêu cực.

  4. Tác động xã hội: Tích tụ ruộng đất góp phần nâng cao năng suất, thu nhập và áp dụng công nghệ hiện đại, nhưng cũng tạo ra sự phân hóa giàu nghèo và làm một bộ phận nông dân mất đất sản xuất, dẫn đến tâm lý tiêu cực và nguy cơ mất sinh kế truyền thống.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tích tụ ruộng đất là xu hướng tất yếu để nâng cao hiệu quả sản xuất nông nghiệp tại huyện Nho Quan, phù hợp với lý thuyết lợi thế theo quy mô và quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp hiện đại. Việc mở rộng quy mô đất đai giúp các chủ thể áp dụng cơ giới hóa, kỹ thuật tiên tiến, giảm chi phí và tăng giá trị sản xuất. Tuy nhiên, các rào cản về chính sách hạn điền, thị trường đất đai chưa phát triển và tập quán giữ đất truyền thống làm chậm quá trình tích tụ. So sánh với kinh nghiệm quốc tế như Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc, việc phát triển thị trường cho thuê đất và chính sách hỗ trợ tài chính là những giải pháp hiệu quả. Tại Việt Nam, các mô hình dồn điền đổi thửa ở các huyện Phú Bình, Hoằng Hóa và Thanh Ba cho thấy thành công khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân, đồng thời đảm bảo công khai, minh bạch và công bằng trong phân chia đất. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh diện tích đất sản xuất và giá trị sản xuất theo năm, bảng phân tích hiệu quả kinh tế giữa các nhóm chủ thể, và sơ đồ các yếu tố ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện chính sách đất đai: Điều chỉnh chính sách hạn điền linh hoạt hơn, nâng mức hạn điền hoặc cho phép chuyển nhượng, thuê đất vượt hạn mức hiện hành nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho tích tụ ruộng đất. Thời gian giao đất nên kéo dài để khuyến khích đầu tư dài hạn. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài nguyên và Môi trường, UBND tỉnh Ninh Bình. Thời gian: 2021-2025.

  2. Phát triển thị trường đất đai và nông sản: Xây dựng hệ thống thông tin thị trường đất đai minh bạch, hỗ trợ giao dịch mua bán, thuê đất; đồng thời phát triển thị trường tiêu thụ nông sản ổn định, đa dạng hóa sản phẩm để tăng sức hấp dẫn đầu tư. Chủ thể thực hiện: UBND huyện Nho Quan, Sở Công Thương. Thời gian: 2021-2025.

  3. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về lợi ích của tích tụ ruộng đất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, áp dụng công nghệ cao, giúp người dân thay đổi tập quán sản xuất nhỏ lẻ, bảo thủ. Chủ thể thực hiện: Phòng Nông nghiệp huyện, các xã. Thời gian: liên tục đến 2025.

  4. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật: Cung cấp các gói tín dụng ưu đãi, hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo nghề cho nông dân và các chủ thể sản xuất nhằm nâng cao năng lực sản xuất, quản lý và tiếp cận công nghệ mới. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Chính sách xã hội, Trung tâm Khuyến nông. Thời gian: 2021-2025.

  5. Khuyến khích liên kết doanh nghiệp - nông dân: Tạo điều kiện cho doanh nghiệp, hợp tác xã tham gia tích tụ ruộng đất, xây dựng vùng sản xuất tập trung, chuyên môn hóa, ứng dụng công nghệ cao, đồng thời bảo đảm quyền lợi người nông dân. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các doanh nghiệp, HTX. Thời gian: 2021-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng, điều chỉnh chính sách đất đai, phát triển nông nghiệp bền vững, đặc biệt trong bối cảnh tái cơ cấu ngành nông nghiệp.

  2. Các nhà nghiên cứu và giảng viên kinh tế nông nghiệp: Tài liệu tham khảo hữu ích cho nghiên cứu chuyên sâu về tích tụ ruộng đất, phát triển nông nghiệp quy mô lớn và ứng dụng lý thuyết kinh tế trong thực tiễn.

  3. Chủ hộ nông dân, trang trại, hợp tác xã và doanh nghiệp nông nghiệp: Giúp hiểu rõ lợi ích, thách thức và các giải pháp thực tiễn để mở rộng quy mô sản xuất, nâng cao hiệu quả kinh tế và tham gia thị trường đất đai.

  4. Các tổ chức phát triển nông thôn và ngân hàng: Cung cấp thông tin để thiết kế các chương trình hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và đào tạo phù hợp nhằm thúc đẩy tích tụ ruộng đất và phát triển nông nghiệp công nghệ cao.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tích tụ ruộng đất là gì và tại sao quan trọng?
    Tích tụ ruộng đất là quá trình tăng quy mô diện tích đất canh tác của một đơn vị sản xuất nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế. Nó giúp áp dụng công nghệ hiện đại, giảm chi phí và tăng năng suất, phù hợp với xu hướng phát triển nông nghiệp hiện đại.

  2. Những rào cản chính trong tích tụ ruộng đất tại Nho Quan là gì?
    Rào cản gồm chính sách hạn điền 3 ha, quy định thuế, thời hạn giao đất ngắn, tập quán giữ đất truyền thống, thị trường đất đai và nông sản chưa phát triển, cùng với thiếu việc làm phi nông nghiệp khiến người dân ngại chuyển nhượng đất.

  3. Làm thế nào để chính sách hạn điền ảnh hưởng đến tích tụ ruộng đất?
    Hạn điền giới hạn diện tích đất tối đa mà một hộ có thể sở hữu hoặc sử dụng, gây khó khăn cho việc mở rộng quy mô sản xuất. Việc vượt hạn điền phải chịu thuế cao hoặc không được phép đứng tên chính thức làm giảm động lực tích tụ.

  4. Các mô hình tổ chức sản xuất nào phù hợp với tích tụ ruộng đất?
    Kinh tế trang trại và hợp tác xã là mô hình phù hợp, giúp tập trung nguồn lực, áp dụng công nghệ cao và tổ chức sản xuất chuyên môn hóa, tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao hơn so với kinh tế hộ nhỏ lẻ.

  5. Chính quyền địa phương có thể làm gì để thúc đẩy tích tụ ruộng đất?
    Chính quyền cần xây dựng quy hoạch sử dụng đất hợp lý, hỗ trợ phát triển thị trường đất đai, tuyên truyền nâng cao nhận thức, tạo điều kiện cho doanh nghiệp và hợp tác xã tham gia, đồng thời hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho người dân.

Kết luận

  • Tích tụ ruộng đất tại huyện Nho Quan là giải pháp cần thiết để nâng cao hiệu quả sản xuất và tái cơ cấu ngành nông nghiệp trong bối cảnh hội nhập và phát triển bền vững.
  • Quy mô đất sản xuất nông nghiệp giảm nhẹ trong khi đất phi nông nghiệp tăng, phản ánh sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế địa phương.
  • Hiệu quả sản xuất tăng rõ rệt khi quy mô ruộng đất mở rộng, nhờ áp dụng công nghệ và cơ giới hóa.
  • Các rào cản chính gồm chính sách hạn điền, thị trường đất đai chưa phát triển và tập quán giữ đất truyền thống.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách, phát triển thị trường, nâng cao nhận thức, hỗ trợ tài chính kỹ thuật và khuyến khích liên kết doanh nghiệp - nông dân nhằm thúc đẩy tích tụ ruộng đất đến năm 2025 và tầm nhìn 2030.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh chính sách phù hợp. Đề nghị các chủ thể sản xuất nông nghiệp tích cực tham gia vào quá trình tích tụ ruộng đất nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.