Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là trụ cột quan trọng của hệ thống an sinh xã hội, nhằm bảo vệ thu nhập người lao động khi gặp rủi ro như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, hoặc khi hết tuổi lao động. Tại Việt Nam, lao động khu vực phi chính thức chiếm tỷ lệ lớn trong lực lượng lao động, đóng góp không nhỏ vào phát triển kinh tế - xã hội nhưng lại gặp nhiều khó khăn trong tiếp cận các chính sách BHXH. Theo Tổng cục Thống kê năm 2022, chỉ có khoảng 0,41% lao động phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện, phản ánh khoảng trống lớn trong diện bao phủ BHXH. Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ thực trạng pháp luật và thực tiễn thực hiện BHXH cho lao động khu vực phi chính thức tại Việt Nam trong giai đoạn 2016-2022, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi. Nghiên cứu có phạm vi tập trung tại Việt Nam, phân tích các quy định pháp luật hiện hành và số liệu thực tế, nhằm góp phần mở rộng diện bao phủ BHXH, giảm thiểu rủi ro cho nhóm lao động dễ bị tổn thương này. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách BHXH phù hợp, góp phần đảm bảo công bằng xã hội và phát triển bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết an sinh xã hội: BHXH được xem là công cụ phân phối lại thu nhập, chia sẻ rủi ro giữa các thành viên xã hội, đảm bảo an toàn tài chính cho người lao động khi gặp rủi ro.
  • Mô hình lao động phi chính thức của ILO: Phân loại lao động phi chính thức dựa trên đặc điểm tổ chức, tính pháp lý và mức độ bảo vệ xã hội, giúp xác định đối tượng nghiên cứu và phạm vi áp dụng chính sách.
  • Khái niệm BHXH tự nguyện và bắt buộc: Phân biệt hai hình thức tham gia BHXH, trong đó lao động phi chính thức chủ yếu tham gia BHXH tự nguyện với các đặc điểm linh hoạt về mức đóng và chế độ hưởng.
  • Nguyên tắc đóng - hưởng trong BHXH: Mức đóng BHXH dựa trên thu nhập thực tế của người lao động, chế độ hưởng tương ứng với thời gian và mức đóng, đảm bảo công bằng và bền vững tài chính.
  • Khung pháp luật BHXH Việt Nam 2014: Là cơ sở pháp lý điều chỉnh các chế độ BHXH, bao gồm quy định về đối tượng, chế độ, nguồn tài chính và thủ tục thực hiện.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phân tích, tổng hợp lý luận: Đánh giá các khái niệm, nguyên tắc và quy định pháp luật về BHXH cho lao động phi chính thức.
  • Phân tích thống kê thực tiễn: Sử dụng số liệu từ Tổng cục Thống kê, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, BHXH Việt Nam giai đoạn 2016-2022 để đánh giá thực trạng tham gia và hưởng BHXH của lao động phi chính thức.
  • Phân tích so sánh quốc tế: Tham khảo kinh nghiệm BHXH cho lao động phi chính thức tại Trung Quốc, Nhật Bản, Thái Lan để rút ra bài học phù hợp.
  • Phương pháp chọn mẫu: Tập trung vào lao động phi chính thức tại Việt Nam, đặc biệt nhóm tham gia BHXH tự nguyện, với cỡ mẫu ước tính hàng chục nghìn người tham gia BHXH tự nguyện trong giai đoạn nghiên cứu.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu từ năm 2016 đến 2022, đánh giá các chính sách và thực tiễn thực hiện BHXH trong giai đoạn này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện của lao động phi chính thức còn thấp: Đến năm 2021, chỉ có khoảng 90,7 nghìn người tham gia BHXH tự nguyện, chiếm 0,41% lực lượng lao động phi chính thức. Tỷ lệ này thấp hơn nhiều so với mục tiêu mở rộng diện bao phủ BHXH toàn dân.

  2. Thu nhập lao động phi chính thức giảm trong đại dịch Covid-19: Từ năm 2017 đến 2019, thu nhập bình quân của lao động phi chính thức tăng từ 3,8 triệu đồng/tháng lên 4,53 triệu đồng/tháng. Tuy nhiên, trong hai năm 2020 và 2021, thu nhập giảm liên tục, làm tăng tỷ lệ lao động có thu nhập thấp hơn mức lương tối thiểu thêm 8,3 điểm phần trăm so với năm 2019.

  3. Chế độ BHXH hiện tại dành cho lao động phi chính thức còn hạn chế: Lao động phi chính thức chủ yếu được hưởng hai chế độ là hưu trí và tử tuất theo BHXH tự nguyện, chưa có chế độ bảo hiểm thất nghiệp hay các chế độ ngắn hạn khác như ốm đau, thai sản.

  4. Nguồn tài chính BHXH cho lao động phi chính thức chủ yếu dựa vào đóng góp của người lao động và hỗ trợ từ ngân sách nhà nước: Nhà nước hỗ trợ từ 10% đến 30% mức đóng BHXH cho người thuộc hộ nghèo và cận nghèo, với thời gian hỗ trợ tối đa 10 năm. Ngoài ra, quỹ BHXH còn được tăng cường từ hoạt động đầu tư vốn nhàn rỗi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện thấp là do đặc điểm lao động phi chính thức: thu nhập bấp bênh, không ổn định, thiếu hợp đồng lao động, thiếu nhận thức về quyền lợi BHXH và thủ tục tham gia còn phức tạp. Đại dịch Covid-19 làm gia tăng khó khăn tài chính, khiến nhiều người không thể duy trì đóng BHXH. So với các quốc gia như Trung Quốc và Nhật Bản, Việt Nam chưa có chính sách bắt buộc hoặc hỗ trợ đầy đủ cho lao động phi chính thức tham gia BHXH, đặc biệt là các chế độ ngắn hạn và bảo hiểm thất nghiệp. Việc hỗ trợ tài chính từ ngân sách nhà nước tuy có nhưng còn hạn chế về quy mô và thời gian, chưa đủ để khuyến khích người lao động tham gia. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện theo năm, biểu đồ thu nhập bình quân lao động phi chính thức qua các năm, và bảng so sánh các chế độ BHXH giữa Việt Nam và một số quốc gia.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đơn giản hóa thủ tục tham gia BHXH tự nguyện: Áp dụng công nghệ thông tin để đăng ký, đóng và hưởng chế độ BHXH qua các nền tảng trực tuyến, giảm bớt giấy tờ và thời gian xử lý. Chủ thể thực hiện: BHXH Việt Nam, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội. Thời gian: 1-2 năm.

  2. Mở rộng và đa dạng hóa các chế độ BHXH cho lao động phi chính thức: Bổ sung các chế độ bảo hiểm thất nghiệp, ốm đau, thai sản phù hợp với đặc điểm lao động phi chính thức nhằm tăng tính hấp dẫn và bảo vệ toàn diện. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội. Thời gian: 3-5 năm.

  3. Tăng cường hỗ trợ tài chính từ ngân sách nhà nước: Nâng mức hỗ trợ đóng BHXH cho người thuộc hộ nghèo, cận nghèo và nhóm dễ bị tổn thương, đồng thời kéo dài thời gian hỗ trợ tối đa trên 10 năm. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, Bộ Tài chính. Thời gian: 2-3 năm.

  4. Tuyên truyền nâng cao nhận thức về BHXH cho lao động phi chính thức: Triển khai các chương trình truyền thông, tập huấn về quyền lợi và nghĩa vụ BHXH, đặc biệt tại các địa phương có tỷ lệ lao động phi chính thức cao. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức xã hội. Thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng, hoàn thiện chính sách BHXH phù hợp với đặc điểm lao động phi chính thức, góp phần mở rộng diện bao phủ BHXH.

  2. Cơ quan BHXH và các tổ chức liên quan: Áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý, vận động và phục vụ người lao động phi chính thức tham gia BHXH.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành luật, kinh tế, xã hội học: Tham khảo cơ sở lý luận, số liệu thực tiễn và phân tích pháp luật để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về an sinh xã hội và lao động phi chính thức.

  4. Tổ chức phi chính phủ và các tổ chức xã hội: Dùng luận văn làm tài liệu tham khảo trong các hoạt động hỗ trợ, tư vấn và vận động lao động phi chính thức tham gia BHXH.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lao động phi chính thức có bắt buộc tham gia BHXH không?
    Hiện tại, lao động phi chính thức tại Việt Nam chủ yếu tham gia BHXH tự nguyện, không bắt buộc. Tuy nhiên, pháp luật cho phép liên thông thời gian đóng BHXH tự nguyện và bắt buộc để đảm bảo quyền lợi.

  2. Mức đóng BHXH tự nguyện được tính như thế nào?
    Mức đóng BHXH tự nguyện do người lao động lựa chọn trên cơ sở mức thu nhập thực tế, tối thiểu bằng mức chuẩn nghèo khu vực nông thôn và tối đa bằng 20 lần mức lương cơ sở.

  3. Người lao động phi chính thức được hưởng những chế độ BHXH nào?
    Hiện nay, họ được hưởng chủ yếu chế độ hưu trí và tử tuất theo BHXH tự nguyện. Các chế độ ngắn hạn như ốm đau, thai sản chưa được áp dụng rộng rãi cho nhóm này.

  4. Nhà nước hỗ trợ như thế nào cho người tham gia BHXH tự nguyện?
    Nhà nước hỗ trợ từ 10% đến 30% mức đóng BHXH hàng tháng cho người thuộc hộ nghèo và cận nghèo, với thời gian hỗ trợ tối đa 10 năm.

  5. Làm thế nào để đăng ký tham gia BHXH tự nguyện?
    Người lao động có thể đăng ký trực tiếp tại cơ quan BHXH hoặc qua các dịch vụ bưu chính công ích, giao dịch điện tử, với thủ tục đơn giản và linh hoạt về hình thức đóng.

Kết luận

  • BHXH là nhu cầu tất yếu, góp phần đảm bảo an sinh xã hội cho lao động khu vực phi chính thức, nhóm lao động chiếm tỷ lệ lớn nhưng còn nhiều khó khăn trong tiếp cận chính sách.
  • Thực trạng pháp luật BHXH cho lao động phi chính thức tại Việt Nam còn hạn chế, tỷ lệ tham gia thấp, chế độ hưởng chưa đa dạng và nguồn tài chính chưa đủ mạnh.
  • Nghiên cứu đã phân tích kỹ lưỡng các quy định pháp luật, số liệu thực tiễn và kinh nghiệm quốc tế để đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện.
  • Các giải pháp tập trung vào đơn giản hóa thủ tục, mở rộng chế độ BHXH, tăng cường hỗ trợ tài chính và nâng cao nhận thức người lao động.
  • Tiếp theo, cần triển khai các đề xuất này trong thực tiễn, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các chính sách bảo hiểm xã hội cho lao động phi chính thức nhằm hướng tới BHXH toàn dân bền vững.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng hệ thống BHXH công bằng và hiệu quả cho mọi người lao động!