Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế chia sẻ, công việc không tiêu chuẩn (CVKTC) đã trở thành một hiện tượng ngày càng phổ biến và có ảnh hưởng sâu rộng đến thị trường lao động Việt Nam. Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, lực lượng lao động trong độ tuổi tại Việt Nam năm 2021 đạt khoảng 54,61 triệu người, trong đó lao động làm việc không tiêu chuẩn chiếm tỷ lệ đáng kể, đặc biệt là trong các thành phố lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Sự gia tăng nhanh chóng của các công việc bán thời gian, việc làm theo giờ và các dịch vụ công nghệ như Grab, Uber đã tạo ra nhu cầu cấp thiết về một khung pháp lý điều chỉnh phù hợp nhằm bảo vệ quyền lợi người lao động và đảm bảo sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá các quan điểm về CVKTC, làm rõ đặc điểm và vai trò của loại hình công việc này trong bối cảnh hiện đại, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật lao động Việt Nam để điều chỉnh quan hệ lao động đối với CVKTC. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành, đặc biệt là Bộ luật Lao động năm 2012 và 2019, cùng với việc khảo sát thực tiễn áp dụng tại các địa phương trọng điểm như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ năm 2012 đến 2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở pháp lý và thực tiễn để phát triển các ngành nghề sử dụng lao động không tiêu chuẩn một cách ổn định, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người lao động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quan hệ lao động và mô hình kinh tế chia sẻ. Lý thuyết quan hệ lao động giúp phân tích các yếu tố cấu thành quan hệ lao động, bao gồm người lao động (NLĐ), người sử dụng lao động (NSDLĐ) và hợp đồng lao động (HĐLĐ), đồng thời làm rõ các quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ này. Mô hình kinh tế chia sẻ được xem là nền tảng phát sinh các CVKTC, với đặc điểm là sử dụng công nghệ số để kết nối nguồn lực lao động nhàn rỗi và nhu cầu thị trường một cách linh hoạt, tiết kiệm chi phí và tăng hiệu quả kinh tế.

Các khái niệm chính được nghiên cứu bao gồm:

  • Công việc không tiêu chuẩn (CVKTC): Là các công việc không đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn về thời gian làm việc, hình thức hợp đồng và quyền lợi theo quy định pháp luật lao động truyền thống.
  • Quan hệ lao động (QHLĐ): Quan hệ xã hội phát sinh trong việc thuê mướn, sử dụng lao động và trả lương giữa NLĐ và NSDLĐ.
  • Hợp đồng lao động (HĐLĐ): Thỏa thuận giữa NLĐ và NSDLĐ về việc làm, quyền lợi và nghĩa vụ của các bên.
  • Kinh tế chia sẻ: Mô hình kinh tế dựa trên việc sử dụng tài nguyên nhàn rỗi thông qua nền tảng công nghệ số để cung cấp dịch vụ hoặc sản phẩm.
  • Người lao động không tiêu chuẩn: NLĐ làm việc theo các hình thức như bán thời gian, tạm thời, theo yêu cầu hoặc tự do, không có hợp đồng lao động chính thức hoặc hợp đồng không đầy đủ theo quy định.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, so sánh và tổng hợp để đánh giá các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng về CVKTC. Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật như Bộ luật Lao động năm 2012 và 2019, các văn bản hướng dẫn thi hành, báo cáo thống kê của Tổng cục Thống kê, cùng các nghiên cứu, bài báo khoa học trong và ngoài nước. Phương pháp phân tích được áp dụng để làm rõ khái niệm, đặc điểm và vai trò của CVKTC; phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu quy định pháp luật Việt Nam với một số quốc gia như Hoa Kỳ, Pháp và Trung Quốc; phương pháp tổng hợp giúp rút ra các kết luận và đề xuất hoàn thiện pháp luật.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các vụ việc điển hình về CVKTC tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, cùng các số liệu thống kê về lao động không tiêu chuẩn trong giai đoạn 2012-2021. Việc lựa chọn phương pháp phân tích, so sánh và tổng hợp nhằm đảm bảo tính toàn diện, khách quan và khoa học trong nghiên cứu, đồng thời phù hợp với tính chất pháp lý và thực tiễn của đề tài.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm và vai trò của CVKTC: CVKTC thường gắn liền với nền tảng công nghệ số, có tính linh hoạt về thời gian làm việc và hình thức hợp đồng. NLĐ trong CVKTC có thể làm việc theo giờ, bán thời gian hoặc tự do, không bị ràng buộc bởi các quy định chặt chẽ của hợp đồng lao động truyền thống. Theo số liệu, các tài xế công nghệ như Grab và Uber tại TP. Hồ Chí Minh đã tăng từ 120 người năm 2014 lên khoảng 50.000 người vào năm 2020, chiếm tỷ lệ lớn trong lực lượng lao động không tiêu chuẩn.

  2. Thực trạng pháp luật Việt Nam: Bộ luật Lao động năm 2019 đã có những quy định về người lao động làm việc không trọn thời gian, tuy nhiên chưa có khung pháp lý riêng biệt và đầy đủ cho CVKTC. Các quy định còn rải rác, chưa đồng bộ, dẫn đến khó khăn trong việc bảo vệ quyền lợi NLĐ và xử lý tranh chấp. Ví dụ, chế độ bảo hiểm xã hội và quyền lợi về thời gian nghỉ ngơi cho NLĐ làm việc theo CVKTC chưa được quy định rõ ràng.

  3. So sánh quốc tế: Pháp luật các nước như Hoa Kỳ, Pháp và Trung Quốc cũng đang trong quá trình hoàn thiện quy định về CVKTC. Hoa Kỳ phân biệt rõ giữa nhân viên và nhà thầu độc lập, trong khi Pháp và Trung Quốc có các tiêu chí xác định mối quan hệ lao động dựa trên quyền kiểm soát và sự phục tùng. Các vụ kiện liên quan đến tài xế Uber tại Pháp và Hoa Kỳ cho thấy sự tranh cãi về phân loại NLĐ trong CVKTC vẫn còn gay gắt.

  4. Tác động kinh tế - xã hội: CVKTC góp phần giải quyết việc làm cho nhiều nhóm lao động như sinh viên, lao động tự do, người thất nghiệp sau dịch Covid-19. Theo báo cáo, tỷ lệ lao động phi chính thức tại Việt Nam năm 2020 chiếm khoảng 56%, trong đó nhiều người làm việc trong các ngành nghề không tiêu chuẩn. CVKTC giúp tăng tính linh hoạt cho thị trường lao động, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các ngành dịch vụ hiện đại.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những bất cập trong pháp luật Việt Nam xuất phát từ việc CVKTC là một hiện tượng mới, phát triển nhanh trong bối cảnh công nghệ số và kinh tế chia sẻ. Việc thiếu khung pháp lý rõ ràng dẫn đến quyền lợi NLĐ không được bảo vệ đầy đủ, gây ra nhiều tranh chấp và rủi ro pháp lý. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam còn chậm trong việc điều chỉnh pháp luật để phù hợp với thực tiễn mới.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng lao động không tiêu chuẩn tại các thành phố lớn, bảng so sánh quy định pháp luật về CVKTC giữa Việt Nam và các nước, cũng như biểu đồ tỷ lệ lao động phi chính thức theo năm. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết phải hoàn thiện pháp luật để bảo vệ quyền lợi NLĐ, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế linh hoạt và bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về CVKTC: Ban hành các quy định riêng biệt trong Bộ luật Lao động hoặc văn bản hướng dẫn để xác định rõ khái niệm, phạm vi áp dụng và quyền lợi của NLĐ làm việc trong các công việc không tiêu chuẩn. Mục tiêu đạt được trong vòng 1-2 năm, do Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội chủ trì phối hợp với các cơ quan liên quan.

  2. Bảo vệ quyền lợi NLĐ: Xây dựng chính sách bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và các chế độ phúc lợi phù hợp với đặc thù của CVKTC, đảm bảo NLĐ được hưởng quyền lợi tương xứng với đóng góp lao động. Thời gian thực hiện trong 3 năm, phối hợp giữa cơ quan bảo hiểm xã hội và các tổ chức đại diện NLĐ.

  3. Tăng cường quản lý và giám sát: Thiết lập hệ thống giám sát việc thực hiện các quy định pháp luật về CVKTC, xử lý kịp thời các tranh chấp phát sinh, đồng thời nâng cao nhận thức của NSDLĐ và NLĐ về quyền và nghĩa vụ. Thực hiện liên tục, do các cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức công đoàn đảm nhiệm.

  4. Phát triển thị trường lao động linh hoạt: Khuyến khích phát triển các mô hình kinh tế chia sẻ và công việc không tiêu chuẩn thông qua các chính sách hỗ trợ đào tạo, phát triển kỹ năng và tạo điều kiện tiếp cận thị trường lao động. Thời gian triển khai trong 5 năm, phối hợp giữa Bộ Lao động, Bộ Kế hoạch và Đầu tư và các địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng, hoàn thiện các chính sách pháp luật về lao động, đặc biệt là trong lĩnh vực công việc không tiêu chuẩn, giúp nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.

  2. Cơ quan quản lý lao động: Giúp hiểu rõ đặc điểm, vai trò và các vấn đề pháp lý liên quan đến CVKTC, từ đó áp dụng các biện pháp giám sát, xử lý tranh chấp và bảo vệ quyền lợi NLĐ hiệu quả hơn.

  3. Doanh nghiệp và NSDLĐ: Cung cấp kiến thức về các quy định pháp luật hiện hành và xu hướng phát triển của CVKTC, giúp doanh nghiệp xây dựng chính sách tuyển dụng, quản lý lao động phù hợp, giảm thiểu rủi ro pháp lý.

  4. Người lao động và tổ chức đại diện: Giúp NLĐ hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ trong các công việc không tiêu chuẩn, từ đó chủ động bảo vệ quyền lợi hợp pháp; đồng thời hỗ trợ các tổ chức đại diện trong việc đại diện, bảo vệ quyền lợi NLĐ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Công việc không tiêu chuẩn là gì?
    Công việc không tiêu chuẩn là các hình thức lao động không đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn về thời gian làm việc, hợp đồng và quyền lợi theo pháp luật lao động truyền thống, bao gồm việc làm bán thời gian, tạm thời, theo yêu cầu hoặc tự do.

  2. Pháp luật Việt Nam hiện nay có điều chỉnh CVKTC không?
    Bộ luật Lao động năm 2019 có quy định về người lao động làm việc không trọn thời gian, nhưng chưa có khung pháp lý riêng biệt và đầy đủ cho CVKTC, dẫn đến nhiều khó khăn trong bảo vệ quyền lợi NLĐ.

  3. CVKTC có vai trò gì trong nền kinh tế hiện đại?
    CVKTC giúp tăng tính linh hoạt cho thị trường lao động, giải quyết việc làm cho nhiều nhóm lao động như sinh viên, lao động tự do, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các ngành dịch vụ hiện đại dựa trên nền tảng công nghệ số.

  4. Các quốc gia khác điều chỉnh CVKTC như thế nào?
    Hoa Kỳ phân biệt rõ nhân viên và nhà thầu độc lập; Pháp và Trung Quốc có các tiêu chí xác định mối quan hệ lao động dựa trên quyền kiểm soát và sự phục tùng. Tuy nhiên, các nước này cũng đang trong quá trình hoàn thiện pháp luật để phù hợp với thực tiễn mới.

  5. Làm thế nào để bảo vệ quyền lợi NLĐ trong CVKTC?
    Cần hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng chính sách bảo hiểm xã hội và phúc lợi phù hợp, tăng cường quản lý, giám sát và nâng cao nhận thức của NLĐ và NSDLĐ về quyền và nghĩa vụ trong các công việc không tiêu chuẩn.

Kết luận

  • Công việc không tiêu chuẩn là hiện tượng mới, phát triển nhanh trong bối cảnh công nghệ số và kinh tế chia sẻ, đóng vai trò quan trọng trong thị trường lao động Việt Nam hiện nay.
  • Pháp luật Việt Nam hiện còn thiếu khung pháp lý đầy đủ để điều chỉnh và bảo vệ quyền lợi NLĐ trong CVKTC, gây ra nhiều bất cập và tranh chấp.
  • So sánh với các quốc gia phát triển cho thấy Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm để hoàn thiện quy định pháp luật phù hợp với thực tiễn.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, bảo vệ quyền lợi NLĐ và phát triển thị trường lao động linh hoạt, bền vững.
  • Tiếp tục nghiên cứu, cập nhật và triển khai các chính sách pháp luật trong vòng 1-5 năm tới nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ người lao động.

Call-to-action: Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và doanh nghiệp cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các đề xuất nhằm xây dựng môi trường lao động công bằng, linh hoạt và phát triển bền vững trong thời đại công nghệ số.