Tổng quan nghiên cứu

Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã là một vấn đề trọng yếu trong quản lý tài chính công tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh phân cấp ngân sách ngày càng được đẩy mạnh. Tỉnh Vĩnh Long, với 107 đơn vị hành chính cấp xã, đang đối mặt với thách thức lớn khi phần lớn các xã vẫn phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên, chưa thể tự chủ tài chính. Giai đoạn 2011-2013, tổng thu ngân sách cấp xã tỉnh Vĩnh Long dao động quanh mức 235 tỷ đồng/năm, trong đó 77% là nguồn trợ cấp từ ngân sách cấp trên, chỉ có khoảng 16,6% là tỷ lệ phân chia thu ngân sách thực tế cho cấp xã. Tốc độ tăng trưởng thu ngân sách xã bình quân giai đoạn này là -0,4%/năm, phản ánh sự trì trệ trong khả năng tự cân đối ngân sách.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm nhận diện và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã tại tỉnh Vĩnh Long, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực tài chính cho chính quyền cấp xã. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ 107 xã, phường, thị trấn thuộc tỉnh Vĩnh Long, với dữ liệu thu thập từ năm 2011 đến 2013. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, giảm dần sự phụ thuộc vào ngân sách cấp trên, đồng thời góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt tập trung vào vai trò và đặc điểm của ngân sách cấp xã trong hệ thống ngân sách nhà nước Việt Nam. Khái niệm ngân sách nhà nước được định nghĩa theo Luật NSNN năm 2002 là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước trong dự toán đã được phê duyệt nhằm thực hiện chức năng quản lý kinh tế - xã hội. Hệ thống ngân sách được tổ chức theo hai cấp: trung ương và địa phương, trong đó ngân sách địa phương gồm các cấp tỉnh, huyện và xã.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: (1) Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã, tức là khả năng chính quyền cấp xã chủ động cân đối thu chi mà không phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ cấp trên; (2) Các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách, bao gồm yếu tố môi trường bên ngoài, tổ chức quản lý người nộp thuế, năng lực quản lý ngân sách cấp xã, phân cấp nguồn thu và chính sách động viên, khen thưởng; (3) Mô hình phân tích nhân tố và hồi quy đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với cỡ mẫu 233 người, bao gồm cán bộ quản lý tài chính cấp xã, huyện và tỉnh tại Vĩnh Long, được chọn theo phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua bảng câu hỏi thang đo Likert 5 mức độ, đánh giá cảm nhận về các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã. Dữ liệu thứ cấp gồm số liệu thu chi ngân sách, báo cáo kinh tế xã hội của tỉnh giai đoạn 2011-2013.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS 16.0, bao gồm các bước: thống kê mô tả, kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha để loại bỏ biến không phù hợp, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để rút gọn các biến thành các nhân tố chính, và phân tích hồi quy đa biến để xác định mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã. Quá trình nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2014 đến 2015, đảm bảo tính cập nhật và phù hợp với thực tiễn địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã thấp: Giai đoạn 2011-2013, toàn bộ 107 xã tại Vĩnh Long không đạt khả năng tự cân đối ngân sách nếu loại trừ khoản thu bổ sung từ ngân sách cấp trên. Tổng thu ngân sách xã bình quân khoảng 2,2 tỷ đồng/năm, trong đó 77% là nguồn trợ cấp, chỉ 16,6% là tỷ lệ phân chia thu thực tế cho cấp xã.

  2. Ảnh hưởng của môi trường bên ngoài: Vị trí địa lý thuận lợi và tăng trưởng kinh tế tích cực có tác động tích cực đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã. GDP bình quân đầu người tỉnh Vĩnh Long năm 2013 đạt 30,15 triệu đồng, tăng 6,21% so với năm trước, góp phần gia tăng nguồn thu ngân sách địa phương.

  3. Tổ chức quản lý người nộp thuế và năng lực quản lý ngân sách: Các yếu tố như tổ chức bộ máy thu nộp thuế hiệu quả, công tác quản lý đối tượng nộp thuế, năng lực cán bộ tài chính cấp xã và sự phối hợp giữa các cơ quan thu chi có ảnh hưởng mạnh mẽ đến khả năng tự cân đối ngân sách. Phân tích hồi quy cho thấy nhóm nhân tố này giải thích phần lớn biến động trong khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã.

  4. Phân cấp nguồn thu và chính sách động viên: Tỷ lệ phân chia các khoản thu giữa cấp xã và cấp trên còn thấp (bình quân 16,6%), trong khi các chính sách khen thưởng thu vượt kế hoạch và động viên khai thác nguồn thu chưa được triển khai hiệu quả. Điều này làm giảm động lực khai thác nguồn thu tại cấp xã.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự phụ thuộc lớn vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên là nguyên nhân chính khiến các xã tại Vĩnh Long chưa thể tự cân đối ngân sách. Mặc dù tỉnh có vị trí địa lý thuận lợi và tăng trưởng kinh tế ổn định, nhưng cơ chế phân cấp nguồn thu chưa phù hợp, tỷ lệ phân chia thu thấp và năng lực quản lý tài chính cấp xã còn hạn chế đã cản trở khả năng tự chủ tài chính.

So sánh với các nghiên cứu tại các tỉnh khác như An Giang, Lâm Đồng hay vùng Đồng bằng sông Hồng, tình trạng tương tự cũng được ghi nhận, tuy nhiên Vĩnh Long có tỷ lệ phụ thuộc ngân sách cấp trên cao hơn mức trung bình. Việc áp dụng mô hình phân tích nhân tố và hồi quy đa biến giúp làm rõ các nhân tố tác động chính, từ đó cung cấp cơ sở khoa học cho việc đề xuất giải pháp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu nguồn thu ngân sách cấp xã, bảng phân tích tỷ lệ phân chia thu theo từng khoản và biểu đồ so sánh mức độ ảnh hưởng của các nhân tố trong mô hình hồi quy, giúp minh họa rõ nét các vấn đề và ưu tiên giải pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện phân cấp quản lý ngân sách nhà nước cấp xã: Cần điều chỉnh tỷ lệ phân chia các khoản thu giữa ngân sách cấp trên và cấp xã, nâng tỷ lệ phân chia lên mức tối thiểu 70% nhằm tăng nguồn thu trực tiếp cho cấp xã. Thời gian thực hiện đề xuất này trong vòng 1-2 năm, do Sở Tài chính phối hợp với UBND tỉnh và các cơ quan liên quan.

  2. Đẩy mạnh phát triển sản xuất, kinh doanh tại địa phương: Tăng cường hỗ trợ phát triển kinh tế địa phương, đặc biệt là các ngành nông nghiệp, thủy sản và dịch vụ nhằm gia tăng nguồn thu thuế và phí. Mục tiêu tăng trưởng GDP bình quân đầu người ít nhất 7%/năm trong 3 năm tới, do UBND các huyện, xã chủ trì phối hợp với Sở Kế hoạch và Đầu tư.

  3. Tăng cường quản lý ngân sách cấp xã: Nâng cao năng lực quản lý tài chính, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu chi ngân sách, đồng thời tăng cường kiểm tra, giám sát để hạn chế thất thoát, lãng phí. Thời gian triển khai trong 2 năm, do Sở Tài chính và Kho bạc Nhà nước tỉnh thực hiện.

  4. Cải thiện công tác quản lý thu thuế, phí: Tổ chức bộ máy thu nộp thuế gọn nhẹ, hiệu quả, nâng cao công tác quản lý đối tượng nộp thuế, đơn giản hóa thủ tục hành chính thuế. Áp dụng chính sách khen thưởng thu vượt kế hoạch nhằm khuyến khích cán bộ và địa phương tăng thu ngân sách. Thời gian thực hiện 1-2 năm, do Cục Thuế tỉnh phối hợp với UBND cấp xã.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp xã, huyện, tỉnh: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách, từ đó cải thiện công tác quản lý tài chính địa phương.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng và điều chỉnh chính sách phân cấp ngân sách, chính sách thuế và các chính sách động viên phù hợp.

  3. Các nhà nghiên cứu và học viên cao học chuyên ngành chính sách công, tài chính công: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu định lượng, mô hình phân tích nhân tố và hồi quy đa biến trong lĩnh vực ngân sách địa phương.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức xã hội tại địa phương: Hiểu rõ hơn về cơ chế tài chính và chính sách thuế tại cấp xã, từ đó có thể phối hợp hiệu quả trong việc đóng góp nguồn thu và phát triển kinh tế địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã là gì?
    Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã là khả năng chính quyền cấp xã chủ động cân đối thu chi ngân sách mà không phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ cấp trên, đảm bảo tài chính bền vững cho các hoạt động địa phương.

  2. Tại sao tỷ lệ phân chia thu ngân sách cho cấp xã lại thấp?
    Tỷ lệ phân chia thấp do quy định của Hội đồng nhân dân tỉnh và Bộ Tài chính, nhằm cân đối nguồn lực giữa các cấp ngân sách. Tuy nhiên, tỷ lệ thấp làm giảm động lực và khả năng tự chủ tài chính của cấp xã.

  3. Các nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã?
    Các nhân tố chính gồm môi trường bên ngoài (vị trí địa lý, tăng trưởng kinh tế), tổ chức quản lý người nộp thuế, năng lực quản lý ngân sách cấp xã, phân cấp nguồn thu và chính sách động viên, khen thưởng.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần đào tạo, bồi dưỡng cán bộ tài chính, áp dụng công nghệ thông tin, tăng cường kiểm tra, giám sát và cải tiến quy trình quản lý thu chi ngân sách.

  5. Tác động của việc phát triển kinh tế địa phương đến ngân sách cấp xã như thế nào?
    Phát triển kinh tế địa phương giúp tăng nguồn thu thuế, phí, từ đó nâng cao khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã, giảm sự phụ thuộc vào ngân sách cấp trên và thúc đẩy phát triển bền vững.

Kết luận

  • Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã tại tỉnh Vĩnh Long giai đoạn 2011-2013 còn rất hạn chế, phụ thuộc lớn vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên.
  • Năm nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã gồm: môi trường bên ngoài, tổ chức quản lý người nộp thuế, năng lực quản lý ngân sách cấp xã, phân cấp nguồn thu và chính sách động viên, khen thưởng.
  • Tỷ lệ phân chia thu ngân sách cho cấp xã còn thấp (bình quân 16,6%), chưa tạo động lực đủ mạnh cho cấp xã tự chủ tài chính.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm hoàn thiện phân cấp ngân sách, phát triển kinh tế địa phương, nâng cao năng lực quản lý ngân sách và cải thiện công tác thu thuế, phí.
  • Nghiên cứu mở hướng cho các bước tiếp theo trong việc triển khai các giải pháp và đánh giá hiệu quả chính sách nhằm nâng cao năng lực tài chính cho cấp xã tại Vĩnh Long và các địa phương tương tự.

Luận văn kêu gọi các cơ quan quản lý nhà nước, cán bộ tài chính và các nhà nghiên cứu tiếp tục quan tâm, áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.