Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là công cụ quan trọng điều chỉnh vĩ mô nền kinh tế, góp phần xây dựng nền tài chính quốc gia vững mạnh, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và ổn định chính trị xã hội. Tại Việt Nam, Luật Ngân sách Nhà nước năm 2015 có hiệu lực từ năm 2017 tiếp tục củng cố cơ sở pháp lý cho việc xây dựng và điều hành NSNN. Trong hệ thống ngân sách, ngân sách cấp xã giữ vai trò đặc biệt quan trọng vì đây là cấp hành chính gần dân nhất, trực tiếp triển khai các chính sách của Đảng và Nhà nước, đồng thời thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương.

Nghiên cứu tập trung vào pháp luật về ngân sách cấp xã và các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Thới Bình, tỉnh Cà Mau. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các xã, thị trấn trong huyện, với dữ liệu thu thập từ các báo cáo ngân sách, văn bản pháp luật và thực tiễn quản lý ngân sách địa phương trong giai đoạn ổn định ngân sách 2014-2017. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng thi hành pháp luật về ngân sách xã, phân tích các kết quả và hạn chế, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc củng cố kiến thức pháp luật ngân sách cấp xã, đồng thời góp phần hoàn thiện công tác quản lý tài chính công ở cấp cơ sở, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương. Các chỉ số như tỷ lệ hoàn thành dự toán thu ngân sách xã tăng khoảng 6% hàng năm và mức bổ sung cân đối ngân sách cấp xã từ ngân sách cấp trên được phân tích nhằm đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách hiện hành.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, bao gồm:

  • Lý thuyết phân cấp ngân sách: Phân tích mối quan hệ giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, nhấn mạnh nguyên tắc phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi và quyền tự chủ của các cấp ngân sách nhằm đảm bảo hiệu quả và tính minh bạch trong quản lý tài chính công.

  • Lý thuyết trách nhiệm giải trình (accountability): Định nghĩa trách nhiệm giải trình là việc các cơ quan nhà nước cung cấp thông tin minh bạch, giải thích rõ ràng về việc thực hiện nhiệm vụ và chịu trách nhiệm trước cộng đồng, đặc biệt trong quản lý ngân sách.

  • Khái niệm ngân sách xã: Là bộ phận cấu thành của NSNN, ngân sách xã bao gồm các khoản thu, chi do Ủy ban nhân dân xã xây dựng, Hội đồng nhân dân xã quyết định và giám sát, phục vụ cho các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền địa phương.

Các khái niệm chính bao gồm: phân cấp quản lý ngân sách, quyền tự chủ ngân sách cấp xã, nguyên tắc quản lý ngân sách (công khai, một ngân sách duy nhất, niên độ, chuyên dụng, hiệu quả), và sự tham gia của người dân trong quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích luật học kết hợp với phương pháp duy vật biện chứng, quy nạp, phân tích, tổng hợp, thống kê và so sánh. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Văn bản pháp luật liên quan đến ngân sách nhà nước và chính quyền địa phương (Luật Ngân sách Nhà nước 2015, Nghị quyết Hội đồng nhân dân tỉnh Cà Mau, Nghị định 117/2013/NĐ-CP, Thông tư 344/2016/TT-BTC).

  • Báo cáo dự toán, quyết toán ngân sách cấp xã, huyện Thới Bình giai đoạn 2014-2017.

  • Các báo cáo giám sát, tiếp xúc cử tri của Hội đồng nhân dân các cấp.

  • Phỏng vấn, khảo sát thực tế tại các xã, thị trấn trên địa bàn huyện Thới Bình.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ 11 xã và 1 thị trấn trong huyện Thới Bình. Phương pháp chọn mẫu là toàn bộ đơn vị hành chính cấp xã trên địa bàn nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm hoàn thành dự toán thu, chi ngân sách, và đánh giá thực trạng thi hành pháp luật ngân sách cấp xã.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2014 đến năm 2017, tập trung vào giai đoạn ổn định ngân sách và thực hiện Luật Ngân sách Nhà nước 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân cấp quản lý ngân sách cấp xã được thực hiện rõ ràng nhưng còn nhiều hạn chế: Luật Ngân sách Nhà nước 2015 và Nghị quyết số 02/2016/NQ-HĐND tỉnh Cà Mau đã quy định cụ thể nguồn thu, nhiệm vụ chi và tỷ lệ phân chia ngân sách cấp xã. Tuy nhiên, tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu cho cấp xã còn thấp, dẫn đến ngân sách cấp xã phụ thuộc nhiều vào nguồn bổ sung cân đối từ ngân sách cấp trên. Ví dụ, thu bổ sung cân đối từ ngân sách tỉnh cho ngân sách huyện và xã tăng từ 215 tỷ đồng năm 2014 lên khoảng 305 tỷ đồng năm 2016.

  2. Quyền tự chủ của cấp xã trong quản lý ngân sách được tăng cường nhưng vẫn hạn chế: Từ năm 2014, Ủy ban nhân dân cấp xã được thực hiện chế độ tự chủ, tự chịu trách nhiệm về biên chế và kinh phí quản lý hành chính. Trên địa bàn huyện Thới Bình, tổng kinh phí giao thực hiện tự chủ giai đoạn 2014-2016 là khoảng 146 tỷ đồng. Tuy nhiên, quyền quyết định các khoản thu, chi lớn vẫn thuộc về cấp trên, hạn chế tính chủ động của cấp xã.

  3. Quá trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách cấp xã được quy định chi tiết và thực hiện tương đối đầy đủ: Các giai đoạn ngân sách được thực hiện theo quy trình pháp luật, với thời gian lập dự toán khoảng 6 tháng trước năm ngân sách. Tỷ lệ hoàn thành dự toán thu ngân sách xã hàng năm tăng khoảng 6% so với dự toán huyện giao, thể hiện sự nỗ lực trong quản lý thu ngân sách.

  4. Sự tham gia của người dân và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách còn hạn chế: Mặc dù Luật Ngân sách Nhà nước 2015 quy định công khai ngân sách và giám sát của cộng đồng, việc thực hiện tại cấp xã còn mang tính hình thức, thông tin công khai chưa đầy đủ, khó hiểu và thiếu các biện pháp hỗ trợ giải trình. Đại biểu Hội đồng nhân dân và Mặt trận Tổ quốc cấp xã chưa phát huy hiệu quả vai trò đại diện và giám sát, dẫn đến sự tham gia của người dân chưa thực sự sâu rộng.

Thảo luận kết quả

Việc phân cấp ngân sách cấp xã tại huyện Thới Bình đã tạo điều kiện cho chính quyền địa phương chủ động hơn trong quản lý tài chính, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách. Tuy nhiên, tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu còn thấp và sự phụ thuộc vào ngân sách cấp trên làm giảm tính tự chủ và trách nhiệm của cấp xã. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trong ngành tài chính công cho thấy phân cấp ngân sách cần đi đôi với quyền tự chủ tài chính để phát huy hiệu quả quản lý.

Quyền tự chủ về biên chế và kinh phí quản lý hành chính đã giúp các xã, thị trấn nâng cao năng lực tổ chức, sắp xếp bộ máy và cải thiện thu nhập cán bộ, công chức. Tuy nhiên, hạn chế trong thẩm quyền quyết định các khoản thu, chi lớn vẫn là rào cản đối với sự phát triển năng động của cấp xã.

Quá trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách được thực hiện theo quy định pháp luật, đảm bảo tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Tuy nhiên, việc công khai thông tin ngân sách còn hạn chế về nội dung và hình thức, chưa tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tiếp cận và tham gia giám sát. Điều này làm giảm hiệu quả của cơ chế trách nhiệm giải trình và sự tham gia của cộng đồng trong quản lý ngân sách.

Các biểu đồ so sánh tỷ lệ hoàn thành dự toán thu ngân sách xã qua các năm và mức bổ sung cân đối ngân sách từ cấp trên sẽ minh họa rõ nét sự phụ thuộc ngân sách cấp xã vào nguồn bổ sung, đồng thời thể hiện xu hướng tăng trưởng thu ngân sách địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi cho cấp xã: Cần nâng tỷ lệ phần trăm phân chia nguồn thu cho ngân sách cấp xã, giảm sự phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ cấp trên, nhằm tăng tính tự chủ tài chính. Thời gian thực hiện: trong giai đoạn ổn định ngân sách 2021-2025. Chủ thể thực hiện: Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân tỉnh, phối hợp với các sở ngành tài chính.

  2. Mở rộng quyền tự chủ trong quyết định chi ngân sách cấp xã: Trao quyền cho cấp xã tự chủ trong việc quyết định các khoản chi phù hợp với ưu tiên phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đồng thời đảm bảo tuân thủ quy định pháp luật. Thời gian thực hiện: 2 năm tiếp theo. Chủ thể thực hiện: UBND cấp tỉnh, huyện và các cơ quan quản lý ngân sách.

  3. Nâng cao chất lượng công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình ngân sách cấp xã: Xây dựng quy trình công khai ngân sách chi tiết, dễ hiểu, kèm theo các buổi đối thoại, giải trình với người dân. Tăng cường vai trò giám sát của Hội đồng nhân dân và Mặt trận Tổ quốc cấp xã. Thời gian thực hiện: ngay trong năm ngân sách tiếp theo. Chủ thể thực hiện: UBND cấp xã, Hội đồng nhân dân, Mặt trận Tổ quốc.

  4. Đào tạo, nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo về pháp luật ngân sách, kỹ năng quản lý tài chính công và kỹ năng giao tiếp, giải trình với cộng đồng cho cán bộ cấp xã. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm. Chủ thể thực hiện: Sở Tài chính, Sở Nội vụ, UBND huyện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, huyện: Nghiên cứu cung cấp kiến thức pháp luật và thực tiễn quản lý ngân sách, giúp nâng cao hiệu quả công tác lập, chấp hành và quyết toán ngân sách.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Tài liệu tham khảo để xây dựng, hoàn thiện chính sách phân cấp ngân sách, tăng cường quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của các cấp chính quyền địa phương.

  3. Giảng viên, sinh viên ngành Luật kinh tế và Tài chính công: Cung cấp cơ sở lý luận và phân tích thực tiễn về pháp luật ngân sách cấp xã, phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Các tổ chức giám sát, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội: Hiểu rõ vai trò, trách nhiệm trong giám sát ngân sách nhà nước, từ đó nâng cao hiệu quả tham gia của cộng đồng trong quản lý tài chính công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phân cấp ngân sách cấp xã có ý nghĩa gì?
    Phân cấp ngân sách giúp phân bổ quyền hạn, trách nhiệm và nguồn lực tài chính cho cấp xã, tạo điều kiện cho địa phương chủ động trong quản lý và sử dụng ngân sách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội phù hợp với đặc thù địa phương.

  2. Quyền tự chủ của cấp xã trong quản lý ngân sách được thể hiện thế nào?
    Cấp xã được tự chủ về biên chế và kinh phí quản lý hành chính, có quyền lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách theo quy định, tuy nhiên quyền quyết định các khoản thu, chi lớn vẫn còn hạn chế do phụ thuộc vào cấp trên.

  3. Người dân có thể tham gia giám sát ngân sách cấp xã bằng cách nào?
    Người dân tham gia giám sát thông qua việc tiếp cận thông tin công khai ngân sách, tham gia các cuộc họp Hội đồng nhân dân, phản ánh ý kiến qua Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, đồng thời tham gia giám sát cộng đồng theo quy định pháp luật.

  4. Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách cấp xã hiện nay là gì?
    Bao gồm tỷ lệ phân chia nguồn thu thấp, quyền tự chủ hạn chế, công khai minh bạch chưa đầy đủ, thiếu quy trình giải trình rõ ràng và năng lực cán bộ quản lý ngân sách cấp xã còn hạn chế.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần tăng cường phân cấp nguồn thu, mở rộng quyền tự chủ chi tiêu, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, đồng thời đào tạo nâng cao năng lực cán bộ và tăng cường sự tham gia của người dân trong quản lý ngân sách.

Kết luận

  • Phân cấp ngân sách cấp xã tại huyện Thới Bình đã tạo điều kiện cho chính quyền địa phương chủ động hơn trong quản lý tài chính, tuy nhiên còn tồn tại nhiều hạn chế về tỷ lệ phân chia nguồn thu và quyền tự chủ.
  • Quyền tự chủ về biên chế và kinh phí quản lý hành chính được thực hiện, góp phần nâng cao hiệu quả tổ chức bộ máy và thu nhập cán bộ cấp xã.
  • Quá trình lập, chấp hành và quyết toán ngân sách được thực hiện theo quy định pháp luật, đảm bảo tính minh bạch nhưng công khai thông tin còn hạn chế về nội dung và hình thức.
  • Sự tham gia của người dân và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách cấp xã chưa phát huy hiệu quả, cần có các biện pháp nâng cao vai trò giám sát cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường phân cấp nguồn thu, mở rộng quyền tự chủ, nâng cao minh bạch và đào tạo cán bộ nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã trong giai đoạn tới.

Luận văn này là tài liệu tham khảo quý giá cho các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và các tổ chức liên quan trong việc hoàn thiện chính sách và nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước cấp xã. Để tiếp tục phát triển, cần triển khai các giải pháp đề xuất và tăng cường giám sát thực hiện nhằm đảm bảo ngân sách cấp xã thực sự trở thành công cụ hiệu quả phục vụ phát triển kinh tế - xã hội địa phương.