Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách cấp xã là cấp cuối cùng trong hệ thống ngân sách nhà nước, đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho các hoạt động kinh tế - xã hội tại địa phương. Tại huyện Năm Căn, tỉnh Cà Mau, với 8 đơn vị hành chính cấp xã, hiện nay 100% các xã vẫn phụ thuộc vào nguồn bổ sung cân đối từ ngân sách cấp trên, chưa đạt được khả năng tự cân đối ngân sách. Giai đoạn 2010-2014, tổng thu ngân sách cấp xã đạt khoảng 202,3 tỷ đồng, trong đó thu từ ngân sách cấp trên chiếm tới 73,7%, cho thấy sự phụ thuộc lớn vào nguồn hỗ trợ bên ngoài. Tốc độ tăng trưởng thu ngân sách bình quân giai đoạn này đạt 21,6%/năm, tuy nhiên tỷ lệ phân chia cho ngân sách cấp xã chỉ đạt trung bình 25,1%/năm, thấp so với nhu cầu thực tế.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc xác định các nhân tố ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Năm Căn nhằm đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực tự chủ tài chính cho cấp xã. Mục tiêu cụ thể gồm: nhận diện các nhân tố ảnh hưởng, đánh giá mức độ tác động của từng yếu tố và đề xuất giải pháp phù hợp. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 8 xã, thị trấn thuộc huyện Năm Căn, với dữ liệu thứ cấp từ năm 2010 đến 2014 và dữ liệu sơ cấp thu thập năm 2015. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, giảm dần sự phụ thuộc vào ngân sách cấp trên, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về ngân sách nhà nước và ngân sách cấp xã, trong đó ngân sách nhà nước được định nghĩa theo Luật NSNN năm 2002 là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước trong dự toán đã được phê duyệt nhằm thực hiện chức năng quản lý kinh tế - xã hội. Ngân sách cấp xã là công cụ tài chính quan trọng giúp chính quyền cơ sở thực thi nhiệm vụ, đồng thời là công cụ giám sát của cấp trên đối với hoạt động tài chính xã.

Nghiên cứu áp dụng mô hình phân tích nhân tố với 15 biến quan sát được phân thành 5 nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã:

  • Yếu tố bên ngoài: vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, tăng trưởng kinh tế, chính sách thuế đa dạng.
  • Tổ chức quản lý người nộp thuế: bộ máy thu, quản lý đối tượng nộp thuế, quy trình thủ tục hành chính.
  • Năng lực quản lý ngân sách cấp xã: sự chủ động trong thu chi, phối hợp giữa các cơ quan, năng lực cán bộ tài chính.
  • Phân cấp nguồn thu: số lượng khoản thu phân chia, tỷ lệ điều tiết do Bộ Tài chính và HĐND tỉnh quy định.
  • Chính sách động viên, khen thưởng: chính sách khai thác nguồn thu, khen thưởng thu vượt kế hoạch.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với mẫu khảo sát 90 người, bao gồm cán bộ quản lý tài chính cấp xã, huyện và tỉnh, được chọn theo phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo ngân sách, thống kê kinh tế xã hội của huyện Năm Căn giai đoạn 2010-2014.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 16.0 với các kỹ thuật chính gồm:

  • Thống kê mô tả để tổng hợp đặc điểm mẫu và các biến quan sát.
  • Kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha để loại bỏ biến không phù hợp (ngưỡng ≥ 0,6).
  • Phân tích nhân tố khám phá (EFA) để rút gọn và xác định các nhân tố chính ảnh hưởng.
  • Phân tích hồi quy đa biến để đánh giá mức độ tác động của các nhân tố đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã.

Quá trình thu thập dữ liệu sơ cấp được thực hiện từ tháng 10 đến tháng 11 năm 2015, đảm bảo tính chính xác và đại diện cho toàn bộ 8 xã, thị trấn của huyện Năm Căn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình thu ngân sách cấp xã: Tổng thu ngân sách cấp xã giai đoạn 2010-2014 đạt 202,3 tỷ đồng, tăng trưởng bình quân 21,6%/năm. Trong đó, thu ngân sách xã hưởng 100% tăng bình quân 35,2%/năm, thu phân chia theo tỷ lệ giảm bình quân 21,8%/năm, thu bổ sung từ ngân sách cấp trên tăng bình quân 36,6%/năm. Cơ cấu thu cho thấy 73,7% là nguồn bổ sung từ cấp trên, chỉ 10,7% là thu ngân sách xã hưởng 100%.

  2. Tỷ lệ phân chia nguồn thu: Tỷ lệ phân chia cho ngân sách cấp xã bình quân giai đoạn 2010-2014 là 25,1%/năm, thấp hơn nhiều so với mức tối thiểu 70% khuyến cáo cho một số khoản thu. Khoản thu hưởng tỷ lệ thấp chiếm tới 86,3% tổng thu, làm giảm khả năng tự chủ tài chính của cấp xã.

  3. Chi ngân sách cấp xã: Tổng chi ngân sách xã giai đoạn 2010-2014 cũng đạt 202,3 tỷ đồng, tăng trưởng bình quân 21,6%/năm. Chi thường xuyên tăng bình quân 27,6%/năm, trong khi chi đầu tư phát triển giảm bình quân 9,5%/năm, phản ánh sự ưu tiên cho các khoản chi duy trì hoạt động hơn là đầu tư phát triển.

  4. Phân tích nhân tố và hồi quy: Kết quả phân tích nhân tố xác định 5 nhóm nhân tố chính ảnh hưởng tích cực đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã, trong đó năng lực quản lý ngân sách cấp xã và phân cấp nguồn thu có mức độ ảnh hưởng cao nhất. Các yếu tố bên ngoài và chính sách động viên cũng đóng vai trò quan trọng, trong khi tổ chức quản lý người nộp thuế có ảnh hưởng vừa phải.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã thấp là do tỷ lệ phân chia nguồn thu thấp, đặc biệt các khoản thu có tỷ lệ phân chia dưới 30% chiếm tỷ trọng lớn, hạn chế nguồn thu nội tại của xã. Đồng thời, năng lực quản lý ngân sách cấp xã còn hạn chế, thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan thu chi, cũng như chưa có chính sách khen thưởng đủ mạnh để khuyến khích khai thác nguồn thu.

So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác như An Giang, Lâm Đồng cho thấy tình trạng phụ thuộc ngân sách cấp trên là phổ biến, nhưng mức độ phân cấp và năng lực quản lý có sự khác biệt rõ rệt, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng tự cân đối ngân sách. Việc chi ngân sách ưu tiên cho chi thường xuyên hơn chi đầu tư cũng làm giảm khả năng phát triển nguồn thu bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu nguồn thu ngân sách cấp xã, biểu đồ tăng trưởng thu chi qua các năm và bảng phân tích hồi quy đa biến thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố, giúp minh họa rõ ràng các kết quả nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện phân cấp quản lý ngân sách cấp xã: Tăng tỷ lệ phân chia các khoản thu cho ngân sách cấp xã, đặc biệt các khoản thu có tiềm năng cao, nhằm nâng cao nguồn thu nội tại. Thời gian thực hiện đề xuất trong 3 năm, chủ thể là UBND tỉnh và HĐND tỉnh.

  2. Đẩy mạnh phát triển sản xuất, kinh doanh tại địa phương: Tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp và người dân phát triển kinh tế, từ đó tăng thu ngân sách. Chủ thể thực hiện là UBND huyện phối hợp với các sở ngành, thời gian 5 năm.

  3. Tăng cường quản lý thu, chi ngân sách cấp xã: Nâng cao năng lực cán bộ tài chính, cải tiến quy trình thuế, đơn giản hóa thủ tục hành chính, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách. Thời gian triển khai 2 năm, chủ thể là Phòng Tài chính huyện và UBND xã.

  4. Xây dựng chính sách khen thưởng và động viên hiệu quả: Áp dụng các chính sách khen thưởng cho các xã và cá nhân đạt thành tích trong thu ngân sách vượt kế hoạch, khuyến khích khai thác nguồn thu bền vững. Chủ thể là UBND huyện và Sở Tài chính, thời gian 1-2 năm.

  5. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và minh bạch tài chính: Đảm bảo sử dụng ngân sách hiệu quả, chống thất thoát, lãng phí, nâng cao niềm tin của người dân. Chủ thể là các cơ quan thanh tra, kiểm toán địa phương, thời gian liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp xã và huyện: Nắm bắt các nhân tố ảnh hưởng và giải pháp nâng cao năng lực tự cân đối ngân sách, áp dụng trong công tác quản lý ngân sách địa phương.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chính sách phân cấp ngân sách, xây dựng cơ chế hỗ trợ phù hợp cho các cấp xã.

  3. Giảng viên và sinh viên chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp phân tích nhân tố và hồi quy đa biến trong lĩnh vực quản lý ngân sách nhà nước.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và tư vấn phát triển kinh tế địa phương: Áp dụng các giải pháp đề xuất để hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã là gì?
    Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã là khả năng chính quyền cấp xã chủ động cân bằng thu và chi ngân sách mà không phụ thuộc vào nguồn bổ sung từ cấp trên. Ví dụ, xã có thể tự thu đủ các khoản thuế, phí và chi tiêu hợp lý để đảm bảo cân đối ngân sách.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã?
    Năng lực quản lý ngân sách cấp xã và phân cấp nguồn thu là hai nhân tố có ảnh hưởng lớn nhất, theo kết quả phân tích hồi quy đa biến. Điều này đồng nghĩa với việc nâng cao năng lực quản lý và tăng tỷ lệ phân chia nguồn thu sẽ cải thiện khả năng tự cân đối.

  3. Tại sao tỷ lệ phân chia nguồn thu cho ngân sách cấp xã lại thấp?
    Tỷ lệ phân chia thấp do các quy định hiện hành và chính sách phân bổ ngân sách chưa phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương, dẫn đến phần lớn nguồn thu thuộc về cấp trên, hạn chế nguồn lực tài chính của cấp xã.

  4. Giải pháp nào hiệu quả nhất để nâng cao khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã?
    Hoàn thiện phân cấp quản lý ngân sách, tăng tỷ lệ phân chia nguồn thu và nâng cao năng lực quản lý tài chính cấp xã được đánh giá là các giải pháp then chốt, có thể thực hiện trong ngắn và trung hạn.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các địa phương khác không?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung vào huyện Năm Căn, các kết quả và giải pháp có thể tham khảo và điều chỉnh phù hợp để áp dụng cho các địa phương có đặc điểm tương tự về kinh tế - xã hội và cơ cấu ngân sách.

Kết luận

  • Khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã tại huyện Năm Căn còn hạn chế, phụ thuộc lớn vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên với tỷ lệ chiếm tới 73,7% tổng thu ngân sách xã giai đoạn 2010-2014.
  • Năm nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến khả năng tự cân đối ngân sách cấp xã gồm: yếu tố bên ngoài, tổ chức quản lý người nộp thuế, năng lực quản lý ngân sách cấp xã, phân cấp nguồn thu và chính sách động viên, khen thưởng.
  • Năng lực quản lý ngân sách cấp xã và phân cấp nguồn thu có ảnh hưởng mạnh nhất đến khả năng tự cân đối ngân sách.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm hoàn thiện phân cấp ngân sách, phát triển kinh tế địa phương, nâng cao năng lực quản lý, xây dựng chính sách khen thưởng và tăng cường kiểm tra giám sát.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất trong vòng 1-5 năm, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá hiệu quả tại các địa phương khác.

Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cấp chính quyền địa phương, nhà quản lý tài chính và các nhà nghiên cứu có thể tham khảo, áp dụng nhằm nâng cao năng lực tự cân đối ngân sách cấp xã, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Năm Căn và các vùng tương tự.