Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam phát triển nhanh chóng và hội nhập sâu rộng, các doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa (DNTM nhỏ và vừa) tại TP.HCM đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tạo việc làm. Theo khảo sát, trong tổng số 146 doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa được nghiên cứu, có 64 doanh nghiệp thuộc nhóm nhỏ và 36 doanh nghiệp thuộc nhóm vừa, với quy mô lao động từ 10 đến 100 người và vốn điều lệ từ 10 đến 50 tỷ đồng. Tuy nhiên, công tác lập dự toán ngân sách tại các doanh nghiệp này còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và khả năng cạnh tranh trên thị trường.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là hệ thống hóa các vấn đề lý luận về dự toán ngân sách trong doanh nghiệp thương mại, đánh giá thực trạng công tác dự toán ngân sách tại các DNTM nhỏ và vừa ở TP.HCM, từ đó xây dựng hệ thống dự toán ngân sách phù hợp, giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực cạnh tranh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa tại TP.HCM trong giai đoạn khảo sát năm 2012.

Việc xây dựng dự toán ngân sách chính xác và khoa học có ý nghĩa thiết thực trong việc giúp doanh nghiệp dự báo, hoạch định, điều phối nguồn lực, kiểm soát chi phí và đo lường hiệu quả hoạt động. Qua đó, doanh nghiệp có thể chủ động ứng phó với các biến động thị trường, nâng cao khả năng quản lý tài chính và phát triển bền vững trong môi trường cạnh tranh ngày càng khốc liệt.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản trị tài chính, đặc biệt tập trung vào công tác dự toán ngân sách trong doanh nghiệp thương mại. Hai mô hình dự toán ngân sách được áp dụng chính là:

  • Mô hình ấn định thông tin từ trên xuống: Ban quản lý cấp cao xác định các chỉ tiêu dự toán và truyền xuống các cấp quản lý trung gian và cơ sở để thực hiện. Mô hình này phù hợp với doanh nghiệp quy mô nhỏ, ít phân cấp quản lý.

  • Mô hình thông tin từ dưới lên: Các bộ phận cấp cơ sở tự lập dự toán dựa trên điều kiện thực tế, sau đó tổng hợp lên cấp trung gian và cấp cao để xét duyệt. Mô hình này phát huy tính chủ động, phù hợp với doanh nghiệp có quy mô lớn và phân cấp quản lý cao.

Ba khái niệm chính được làm rõ trong nghiên cứu gồm: dự toán ngân sách, các loại dự toán (cố định, linh hoạt; ngắn hạn, dài hạn; dự toán từ gốc và cuốn chiếu), và chức năng của dự toán ngân sách (dự báo, hoạch định, điều phối, thông tin, kiểm soát, đo lường). Ngoài ra, yếu tố con người được xem là nhân tố quyết định thành công của dự toán ngân sách, đòi hỏi sự tham gia tích cực của các cấp quản lý và nhân viên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng kết hợp các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng. Dữ liệu thu thập từ khảo sát 210 doanh nghiệp tại TP.HCM, trong đó 200 phiếu hợp lệ, tập trung vào các doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa với quy mô lao động và vốn điều lệ theo quy định pháp luật.

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm doanh nghiệp mục tiêu. Phân tích dữ liệu sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích tổng hợp để đánh giá thực trạng công tác dự toán ngân sách.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 4 đến tháng 12 năm 2012, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích, xây dựng hệ thống dự toán ngân sách và đề xuất giải pháp hoàn thiện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ doanh nghiệp lập dự toán ngân sách còn thấp: Khoảng 40% doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa tại TP.HCM chưa thực hiện công tác lập dự toán ngân sách, chủ yếu do thiếu nhận thức và nguồn lực. Trong số doanh nghiệp đã lập dự toán, chỉ khoảng 55% áp dụng kỳ dự toán hàng năm, còn lại chưa có quy trình rõ ràng.

  2. Mô hình dự toán phổ biến là mô hình thông tin từ dưới lên: Khoảng 60% doanh nghiệp sử dụng mô hình này nhằm tiết giảm thời gian và chi phí, đồng thời tăng tính thực tế của số liệu dự toán. Tuy nhiên, có khoảng 25% doanh nghiệp vẫn áp dụng mô hình ấn định từ trên xuống, dẫn đến sự thiếu phối hợp và khó khăn trong việc điều chỉnh dự toán.

  3. Quy trình lập dự toán chưa khoa học và chưa đồng bộ: Chỉ khoảng 50% doanh nghiệp có quy trình lập dự toán rõ ràng, trong đó dự toán tiêu thụ được lập đầu tiên, tiếp theo là dự toán chi phí và các báo cáo tài chính. Việc điều chỉnh dự toán trong kỳ còn hạn chế, chỉ khoảng 30% doanh nghiệp thực hiện điều chỉnh theo quý hoặc khi có biến động lớn.

  4. Yếu tố con người ảnh hưởng lớn đến hiệu quả dự toán: Sự tham gia của các cấp quản lý và nhân viên trong quá trình lập dự toán còn hạn chế, dẫn đến dự toán thiếu tính khả thi và khó kiểm soát. Khoảng 45% doanh nghiệp chưa có cơ chế khuyến khích sự tham gia của nhân viên trong công tác dự toán.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng trên là do nhận thức về vai trò của dự toán ngân sách chưa đầy đủ, thiếu kỹ năng và công cụ hỗ trợ lập dự toán, cũng như sự thiếu phối hợp giữa các bộ phận trong doanh nghiệp. So với các nghiên cứu trong ngành, kết quả này tương đồng với xu hướng chung của các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại các thành phố lớn, nơi mà nguồn lực hạn chế và quản lý còn nhiều bất cập.

Việc áp dụng mô hình thông tin từ dưới lên được đánh giá cao về tính thực tế và khả năng huy động nguồn lực nội bộ, tuy nhiên cần có sự kiểm soát chặt chẽ từ cấp quản lý cao hơn để tránh việc đặt chỉ tiêu dự toán thấp hơn năng lực thực tế. Quy trình lập dự toán cần được chuẩn hóa và đồng bộ để đảm bảo tính liên kết giữa các bộ phận, từ dự toán tiêu thụ đến các báo cáo tài chính.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ doanh nghiệp lập dự toán theo từng mô hình, bảng tổng hợp quy trình lập dự toán và biểu đồ tròn phân bổ tỷ lệ doanh nghiệp theo mức độ tham gia của nhân viên trong công tác dự toán.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng nguyên tắc dự toán chung áp dụng thống nhất trong doanh nghiệp: Thiết lập các nguyên tắc rõ ràng về phương pháp lập dự toán, phân công trách nhiệm và quy trình phê duyệt nhằm đảm bảo tính nhất quán và hiệu quả. Chủ thể thực hiện là ban lãnh đạo doanh nghiệp, thời gian triển khai trong 6 tháng.

  2. Áp dụng mô hình dự toán thông tin từ dưới lên kết hợp kiểm soát từ trên xuống: Khuyến khích sự tham gia của các bộ phận trong việc lập dự toán, đồng thời ban quản lý cấp cao kiểm tra, điều chỉnh để đảm bảo tính khả thi và phù hợp với chiến lược doanh nghiệp. Thời gian áp dụng trong vòng 1 năm.

  3. Xây dựng quy trình lập dự toán ngân sách khoa học, chi tiết và linh hoạt: Bao gồm các bước chuẩn bị, soạn thảo và theo dõi, với kỳ lập dự toán hàng năm và điều chỉnh theo quý hoặc khi có biến động lớn. Chủ thể thực hiện là phòng kế toán và các bộ phận liên quan, hoàn thành trong 9 tháng.

  4. Đầu tư trang thiết bị kỹ thuật và phần mềm hỗ trợ công tác dự toán: Sử dụng các công cụ quản lý tài chính hiện đại giúp tự động hóa việc thu thập, xử lý và phân tích số liệu dự toán, giảm thiểu sai sót và tăng tính chính xác. Chủ thể thực hiện là ban quản lý doanh nghiệp, thời gian đầu tư trong 12 tháng.

  5. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức và kỹ năng cho cán bộ quản lý và nhân viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về dự toán ngân sách, kỹ năng phân tích tài chính và phối hợp liên phòng ban nhằm nâng cao hiệu quả công tác dự toán. Chủ thể thực hiện là phòng nhân sự phối hợp với các hiệp hội ngành nghề, triển khai liên tục hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa: Giúp hiểu rõ vai trò và tầm quan trọng của dự toán ngân sách trong quản lý tài chính, từ đó xây dựng hệ thống dự toán phù hợp với đặc điểm doanh nghiệp.

  2. Phòng kế toán và tài chính doanh nghiệp: Cung cấp kiến thức về quy trình, mô hình và công cụ lập dự toán ngân sách, giúp nâng cao hiệu quả công tác dự toán và kiểm soát chi phí.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn xây dựng dự toán ngân sách trong doanh nghiệp thương mại tại Việt Nam.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và hiệp hội doanh nghiệp: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật nhằm nâng cao năng lực quản lý tài chính cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dự toán ngân sách là gì và tại sao doanh nghiệp cần lập dự toán?
    Dự toán ngân sách là kế hoạch tài chính chi tiết về thu, chi và các hoạt động kinh doanh trong kỳ kế hoạch. Doanh nghiệp cần lập dự toán để dự báo, hoạch định, điều phối nguồn lực, kiểm soát chi phí và đánh giá hiệu quả hoạt động, giúp quản lý tài chính hiệu quả và nâng cao năng lực cạnh tranh.

  2. Các mô hình lập dự toán ngân sách phổ biến hiện nay là gì?
    Ba mô hình chính gồm: mô hình ấn định thông tin từ trên xuống, mô hình thông tin phản hồi và mô hình thông tin từ dưới lên. Mỗi mô hình có ưu nhược điểm riêng, doanh nghiệp lựa chọn phù hợp với quy mô và cơ cấu quản lý.

  3. Yếu tố con người ảnh hưởng như thế nào đến công tác dự toán ngân sách?
    Con người là nhân tố quyết định thành công của dự toán. Sự tham gia tích cực của các cấp quản lý và nhân viên giúp dự toán sát thực tế, tăng tính khả thi và hiệu quả kiểm soát. Ngược lại, thiếu sự phối hợp và nhận thức sẽ làm giảm hiệu quả dự toán.

  4. Làm thế nào để xây dựng quy trình lập dự toán ngân sách hiệu quả?
    Quy trình hiệu quả gồm ba giai đoạn: chuẩn bị (xác định mục tiêu, thu thập thông tin), soạn thảo (lập các báo cáo dự toán chi tiết), và theo dõi (đánh giá, điều chỉnh dự toán). Quy trình cần rõ ràng, linh hoạt và có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận.

  5. Doanh nghiệp nhỏ và vừa tại TP.HCM nên áp dụng mô hình dự toán nào?
    Theo nghiên cứu, mô hình thông tin từ dưới lên được khuyến khích vì phát huy tính chủ động và thực tế của các bộ phận, đồng thời cần có sự kiểm soát và phê duyệt từ cấp quản lý cao hơn để đảm bảo tính khả thi và tránh đặt chỉ tiêu thấp hơn năng lực thực tế.

Kết luận

  • Dự toán ngân sách là công cụ quản lý tài chính quan trọng giúp doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa tại TP.HCM nâng cao hiệu quả hoạt động và năng lực cạnh tranh.
  • Thực trạng công tác lập dự toán còn nhiều hạn chế, với tỷ lệ doanh nghiệp chưa thực hiện dự toán khoảng 40%, quy trình và mô hình áp dụng chưa đồng bộ và khoa học.
  • Mô hình thông tin từ dưới lên được đánh giá phù hợp nhất với đặc điểm doanh nghiệp nhỏ và vừa, giúp tăng tính thực tế và sự tham gia của các bộ phận.
  • Yếu tố con người và sự phối hợp giữa các cấp quản lý là nhân tố quyết định thành công của dự toán ngân sách.
  • Đề xuất xây dựng nguyên tắc, quy trình, mô hình dự toán phù hợp, đầu tư công nghệ và đào tạo nhân lực nhằm hoàn thiện công tác dự toán ngân sách trong doanh nghiệp.

Next steps: Doanh nghiệp cần triển khai xây dựng hệ thống dự toán ngân sách theo lộ trình đề xuất, đồng thời tổ chức đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý và nhân viên. Các cơ quan quản lý và hiệp hội doanh nghiệp cũng nên hỗ trợ kỹ thuật và chính sách để thúc đẩy áp dụng dự toán ngân sách hiệu quả.

Call to action: Các doanh nghiệp thương mại nhỏ và vừa tại TP.HCM hãy bắt đầu đánh giá lại công tác dự toán ngân sách hiện tại và áp dụng các giải pháp khoa học để nâng cao hiệu quả quản lý tài chính, góp phần phát triển bền vững trong môi trường kinh doanh đầy thách thức.