Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông Việt Nam theo Nghị quyết số 29 của BCH Trung ương Đảng, việc phát triển phẩm chất và năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm. Theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, chương trình giáo dục phổ thông mới nhấn mạnh phát huy tính chủ động, sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh (HS). Môn Ngữ văn, với vai trò vừa cung cấp kiến thức văn học, vừa bồi đắp tâm hồn và phát triển kỹ năng sống, cần đổi mới phương pháp dạy học để đáp ứng yêu cầu này. Dạy học theo dự án (DHTDA) được xem là phương pháp tích cực, lấy HS làm trung tâm, giúp phát triển kiến thức và kỹ năng thông qua các nhiệm vụ thực tiễn, tạo ra sản phẩm học tập có ý nghĩa.

Luận văn tập trung nghiên cứu vận dụng DHTDA trong dạy học các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Minh Châu tại trường trung học phổ thông (THPT), đặc biệt là truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa. Nghiên cứu nhằm nâng cao hứng thú học tập, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và khả năng kết nối văn học với đời sống của HS. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại các trường THPT ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn khảo sát và thực nghiệm sư phạm năm 2020. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất và năng lực HS theo định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình dạy học theo dự án, trong đó:

  • Lý thuyết Dạy học theo dự án (Project Based Learning - PBL): Theo John Dewey, DHTDA là phương pháp học tập dựa trên kinh nghiệm, trong đó HS tự rút kinh nghiệm qua quá trình giải quyết vấn đề thực tiễn. DHTDA phát huy tính tích cực, chủ động, hợp tác và sáng tạo của HS, đồng thời kết hợp kiến thức liên môn và kỹ năng thực hành.

  • Mô hình quy trình DHTDA: Gồm ba bước chính: (1) Lập kế hoạch dự án, xác định chủ đề và phân công nhiệm vụ; (2) Thực hiện dự án, thu thập và xử lý thông tin; (3) Tổng hợp kết quả, xây dựng sản phẩm và đánh giá, rút kinh nghiệm.

  • Khái niệm và đặc điểm dự án học tập: Dự án học tập có tính tích hợp liên môn, gắn với thực tiễn, học trong hành động, có tính xã hội cao và hướng đến sản phẩm cụ thể. DHTDA khác biệt với dạy học truyền thống ở mục tiêu, nội dung, vai trò người dạy và người học, kiểm tra đánh giá và tổ chức dạy học.

  • Khung lý thuyết về tác phẩm Nguyễn Minh Châu: Tác phẩm của nhà văn thể hiện quan niệm nhân bản sâu sắc, tập trung khai thác chiều sâu tâm lý nhân vật và mối quan hệ giữa văn học với đời sống xã hội. Các truyện ngắn như Chiếc thuyền ngoài xa phản ánh sự phức tạp của con người và xã hội qua ngòi bút tinh tế, giàu hình ảnh biểu tượng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thứ cấp từ tài liệu lý luận về DHTDA, các công trình nghiên cứu về Nguyễn Minh Châu và dạy học Ngữ văn THPT; dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát thực trạng, phỏng vấn 30 giáo viên và 368 học sinh tại các trường THPT Nông Cống I, Nông Cống III, Quảng Xương I (Thanh Hóa); dự giờ và phân tích giáo án, vở ghi của HS.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp, so sánh lý luận và thực tiễn; thống kê, phân loại kết quả khảo sát; đánh giá thực nghiệm sư phạm qua thiết kế và tổ chức dạy học một tiết học truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa theo DHTDA.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng nguyên tắc và quy trình vận dụng DHTDA, thiết kế giáo án và tổ chức thực nghiệm sư phạm, đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng vận dụng DHTDA trong dạy học tác phẩm Nguyễn Minh Châu còn hạn chế: 100% giáo viên (GV) khảo sát nhận thức DHTDA là phương pháp tích cực nhưng chưa áp dụng vào dạy học truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa. 80% GV chưa biết hoặc chưa hiểu rõ về DHTDA. Hình thức dạy học chủ yếu là thuyết trình, hỏi đáp, HS tiếp nhận thụ động.

  2. Hứng thú học tập của HS với tác phẩm cao nhưng chuẩn bị bài còn hạn chế: 85% HS thích tác phẩm do gần gũi, dễ hiểu; tuy nhiên chỉ 15% HS tự giác tìm hiểu sâu, còn lại chủ yếu học đối phó hoặc sao chép tài liệu tham khảo.

  3. Tài liệu dạy học chưa hỗ trợ vận dụng DHTDA: Các sách giáo khoa, sách giáo viên, tài liệu tham khảo chưa có hướng dẫn cụ thể về dạy học theo dự án cho tác phẩm Nguyễn Minh Châu. Các câu hỏi trong sách chủ yếu tập trung vào nội dung và cảm nhận truyền thống, chưa khai thác được tính sáng tạo và liên hệ thực tiễn.

  4. Khó khăn trong thực hiện DHTDA: GV lo ngại về áp lực thời gian, thiếu điều kiện vật chất, kinh nghiệm và năng lực tổ chức; HS chưa quen với phương pháp học chủ động, còn bị áp lực thi cử và chưa có thói quen tự học sâu.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát phản ánh thực trạng chung của việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn tại các trường THPT hiện nay, khi mà DHTDA chưa được triển khai đồng bộ và sâu sắc. Việc GV chưa áp dụng DHTDA do thiếu tài liệu hướng dẫn, áp lực chương trình và tâm lý ngại đổi mới là nguyên nhân phổ biến. HS có hứng thú với tác phẩm nhưng chưa được phát huy tối đa năng lực sáng tạo và tư duy phản biện do phương pháp dạy học truyền thống.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy, DHTDA đã được áp dụng hiệu quả trong nhiều môn học khác nhau, giúp HS phát triển kỹ năng hợp tác, tư duy phản biện và giải quyết vấn đề. Việc vận dụng DHTDA vào dạy học tác phẩm văn học, đặc biệt là các tác phẩm phức tạp như của Nguyễn Minh Châu, sẽ giúp HS không chỉ hiểu sâu sắc nội dung mà còn liên hệ thực tiễn, phát triển năng lực toàn diện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ GV và HS biết và áp dụng DHTDA, biểu đồ mức độ hứng thú của HS với tác phẩm, bảng tổng hợp các khó khăn và thuận lợi trong dạy học theo dự án. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đổi mới phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng chuyên sâu về DHTDA cho giáo viên Ngữ văn: Tập trung nâng cao nhận thức, kỹ năng thiết kế và tổ chức dạy học theo dự án, đặc biệt với các tác phẩm phức tạp như của Nguyễn Minh Châu. Thời gian: 6-12 tháng; chủ thể: Sở GD&ĐT, các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học theo dự án cho tác phẩm Nguyễn Minh Châu: Soạn thảo giáo án mẫu, dự án học tập cụ thể, kèm theo các công cụ đánh giá năng lực HS. Thời gian: 3-6 tháng; chủ thể: Bộ GD&ĐT, các nhóm chuyên gia Ngữ văn.

  3. Tăng cường điều kiện vật chất và hỗ trợ kỹ thuật cho DHTDA: Trang bị thiết bị ghi âm, máy ảnh, máy tính, internet để hỗ trợ HS thu thập và xử lý thông tin trong dự án. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Ban giám hiệu các trường THPT, địa phương.

  4. Khuyến khích HS chủ động, sáng tạo trong học tập: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ văn học, hội thảo, triển lãm sản phẩm dự án để HS thể hiện ý tưởng và kết nối tác phẩm với thực tiễn. Thời gian: liên tục; chủ thể: GV, nhà trường, phụ huynh.

  5. Đổi mới hình thức kiểm tra, đánh giá: Áp dụng đánh giá quá trình và sản phẩm dự án, kết hợp tự đánh giá, đánh giá nhóm và đánh giá của GV để phản ánh đúng năng lực HS. Thời gian: 1 năm; chủ thể: GV, Sở GD&ĐT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về vận dụng DHTDA trong dạy học tác phẩm Nguyễn Minh Châu, giúp đổi mới phương pháp, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, tổ chức bồi dưỡng và hỗ trợ các trường THPT trong việc triển khai DHTDA, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, học viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ lý thuyết và thực tiễn vận dụng DHTDA, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với phương pháp dạy học tích cực.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về mối quan hệ giữa phương pháp dạy học hiện đại và việc tiếp nhận tác phẩm văn học đương đại, mở ra hướng nghiên cứu mới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo dự án là gì và có ưu điểm gì trong dạy học Ngữ văn?
    DHTDA là phương pháp học tập tích cực, trong đó HS tự chủ giải quyết nhiệm vụ thực tiễn, tạo ra sản phẩm học tập. Ưu điểm là phát triển kỹ năng tư duy, sáng tạo, hợp tác và kết nối kiến thức với thực tế, giúp HS hứng thú và chủ động hơn trong học tập.

  2. Tại sao nên vận dụng DHTDA trong dạy học các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu?
    Tác phẩm của Nguyễn Minh Châu có chiều sâu nhân văn và phức tạp về tâm lý nhân vật, đòi hỏi HS phải tư duy phản biện và liên hệ thực tiễn. DHTDA giúp HS khám phá, trải nghiệm và sáng tạo, từ đó hiểu sâu sắc hơn và phát triển năng lực toàn diện.

  3. Những khó khăn phổ biến khi áp dụng DHTDA trong dạy học Ngữ văn là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, áp lực thời gian, thiếu kinh nghiệm tổ chức của GV, hạn chế về cơ sở vật chất, và tâm lý HS chưa quen với học tập chủ động, còn bị áp lực thi cử.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của DHTDA trong dạy học tác phẩm văn học?
    Đánh giá dựa trên quá trình thực hiện dự án, chất lượng sản phẩm, sự hợp tác nhóm, khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề của HS. Kết hợp đánh giá của GV, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng.

  5. Có thể áp dụng DHTDA cho những tác phẩm văn học khác ngoài Nguyễn Minh Châu không?
    Hoàn toàn có thể. DHTDA phù hợp với nhiều tác phẩm văn học có nội dung đa chiều, gắn với thực tiễn xã hội, giúp HS phát triển năng lực tư duy và sáng tạo. Việc thiết kế dự án cần phù hợp với đặc điểm từng tác phẩm và đối tượng HS.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa lý thuyết và thực tiễn vận dụng dạy học theo dự án trong dạy học tác phẩm Nguyễn Minh Châu ở trường THPT, đặc biệt là truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy DHTDA chưa được áp dụng rộng rãi, GV và HS còn nhiều hạn chế về nhận thức và kỹ năng.
  • Đề xuất nguyên tắc, quy trình và biện pháp tổ chức dạy học theo dự án nhằm nâng cao hứng thú, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và kết nối văn học với đời sống.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của phương pháp, góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm bồi dưỡng GV, xây dựng tài liệu hướng dẫn, cải thiện điều kiện vật chất và đổi mới kiểm tra đánh giá để triển khai rộng rãi DHTDA trong dạy học Ngữ văn.

Call-to-action: Các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu hãy cùng nhau thúc đẩy ứng dụng dạy học theo dự án để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn, phát huy tối đa tiềm năng sáng tạo và năng lực của học sinh trong thời đại mới.