Tổng quan nghiên cứu

Việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa là một thách thức lớn đối với nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Bắc Ninh, với bề dày văn hiến và truyền thống lịch sử lâu đời, là nơi lưu giữ nhiều giá trị di sản văn hóa đặc sắc, tiêu biểu là Dân ca Quan họ Bắc Ninh – một di sản phi vật thể được UNESCO công nhận năm 2009. Tại các trường trung học phổ thông (THPT) trên địa bàn huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, việc sử dụng di sản văn hóa này trong dạy học Lịch sử Việt Nam được xem là một phương pháp đổi mới nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc khai thác và sử dụng di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử Việt Nam tại các trường THPT huyện Thuận Thành trong năm học 2019-2020. Mục tiêu chính là đánh giá thực trạng, xác định các tài liệu di sản có thể sử dụng, đồng thời đề xuất các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học thông qua di sản văn hóa này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, phát triển năng lực học sinh, đồng thời giáo dục ý thức bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc.

Theo khảo sát, có khoảng 68% giáo viên thường xuyên sử dụng tài liệu tham khảo ngoài sách giáo khoa, trong đó 52% giáo viên nhận thấy việc sử dụng Dân ca Quan họ là rất cần thiết trong dạy học lịch sử. Tuy nhiên, thực tế chỉ có 12% giáo viên sử dụng thường xuyên, còn lại phần lớn chỉ thỉnh thoảng hoặc chưa từng sử dụng. Về phía học sinh, 57,5% cho rằng môn Lịch sử là môn học "bình thường", 23,1% không thích học môn này, nhưng 80,1% học sinh thích hoặc rất thích khi giáo viên sử dụng di sản văn hóa trong giảng dạy. Những số liệu này cho thấy tiềm năng lớn nhưng cũng tồn tại nhiều hạn chế trong việc ứng dụng di sản văn hóa dân ca Quan họ vào dạy học lịch sử.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về di sản văn hóa, giáo dục lịch sử và phương pháp dạy học tích cực. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về di sản văn hóa phi vật thể: Theo Luật Di sản văn hóa Việt Nam (sửa đổi 2009), di sản văn hóa phi vật thể bao gồm các giá trị tinh thần được truyền miệng, trình diễn và lưu giữ qua các thế hệ, thể hiện bản sắc văn hóa cộng đồng. Dân ca Quan họ Bắc Ninh là một điển hình của di sản văn hóa phi vật thể, có vai trò quan trọng trong việc giáo dục truyền thống và phát triển bản sắc dân tộc.

  2. Lý thuyết đổi mới phương pháp dạy học lịch sử: Dựa trên các nghiên cứu về phương pháp dạy học tích cực, trong đó nhấn mạnh việc sử dụng tư liệu lịch sử, di sản văn hóa làm công cụ trực quan sinh động giúp học sinh phát triển tư duy lịch sử, kỹ năng phân tích, tổng hợp và thái độ tích cực với môn học.

Các khái niệm chính bao gồm: di sản văn hóa phi vật thể, Dân ca Quan họ Bắc Ninh, dạy học lịch sử tích cực, phương pháp trải nghiệm, và giáo dục ý thức bảo tồn di sản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết, khảo sát thực tiễn và thực nghiệm sư phạm:

  • Nguồn dữ liệu: Bao gồm các văn bản pháp luật về di sản văn hóa, tài liệu lịch sử, chương trình giáo dục lịch sử phổ thông, tài liệu về Dân ca Quan họ Bắc Ninh, kết quả khảo sát ý kiến của 25 giáo viên và 160 học sinh tại các trường THPT huyện Thuận Thành trong năm học 2019-2020.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích kết quả khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm các câu trả lời, đồng thời áp dụng phương pháp phân tích nội dung để đánh giá thực trạng và đề xuất biện pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020, trong đó khảo sát thực tiễn diễn ra từ tháng 3 đến tháng 5/2020, thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Thuận Thành số 2.

Cỡ mẫu được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho các trường THPT có truyền thống dạy tốt, học tốt, với đội ngũ giáo viên giàu kinh nghiệm và học sinh có trình độ nhận thức khá tốt. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính khách quan và đại diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử: 52% giáo viên chưa từng sử dụng tài liệu về Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học, chỉ 12% sử dụng thường xuyên. Trong khi đó, 68% giáo viên nhận thức rõ vai trò quan trọng của di sản trong việc giáo dục ý thức bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Về học sinh, 78,1% chỉ thỉnh thoảng được yêu cầu tìm hiểu về di sản, 70,6% thỉnh thoảng được tiếp cận di sản trong giờ học.

  2. Hình thức sử dụng di sản hiệu quả: 72% giáo viên sử dụng di sản trong bài học lịch sử địa phương, 20% trong các hoạt động ngoại khóa, chỉ 8% trong bài học nội khóa. 56% giáo viên cho rằng hình thức hiệu quả nhất là hướng dẫn học sinh tiếp cận trực tiếp với di sản qua các hoạt động trải nghiệm thực tế tại các làng Quan họ cổ.

  3. Ý thức và thái độ của học sinh: 57,5% học sinh đánh giá môn Lịch sử là "bình thường", 23,1% không thích học môn này. Tuy nhiên, 80,1% học sinh thích hoặc rất thích khi giáo viên sử dụng di sản văn hóa trong dạy học. 51,3% học sinh chưa từng có điều kiện tìm hiểu về Dân ca Quan họ ngoài giờ học.

  4. Khó khăn trong việc sử dụng di sản: 48% giáo viên cho biết thiếu tài liệu và hướng dẫn cụ thể là nguyên nhân chính hạn chế việc sử dụng di sản. 20% do mất nhiều thời gian chuẩn bị bài, 20% do hiểu biết chưa đầy đủ về di sản và cách khai thác, 12% do hạn chế về thời lượng và kinh phí tổ chức hoạt động trải nghiệm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy mặc dù giáo viên và học sinh đều nhận thức được tầm quan trọng của việc sử dụng di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học lịch sử, nhưng việc áp dụng thực tế còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Việc sử dụng di sản chủ yếu tập trung trong các bài học lịch sử địa phương và hoạt động ngoại khóa, chưa được tích hợp sâu rộng trong bài học nội khóa, dẫn đến hiệu quả giáo dục chưa tối ưu.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học được xem là phương pháp hiệu quả để tăng cường tính sinh động, hấp dẫn và phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả cao, cần có sự đầu tư về tài liệu, đào tạo giáo viên và tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế. Việc này cũng phù hợp với nguyên lý “học đi đôi với hành”, “lý luận gắn liền với thực tiễn” trong giáo dục hiện đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm giáo viên sử dụng di sản theo các hình thức khác nhau, biểu đồ tròn về thái độ học sinh đối với môn Lịch sử và việc sử dụng di sản, cũng như bảng tổng hợp các khó khăn giáo viên gặp phải khi sử dụng di sản trong dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường xây dựng và hệ thống hóa tài liệu về Dân ca Quan họ Bắc Ninh: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các cơ quan văn hóa địa phương xây dựng bộ tài liệu tham khảo chuẩn, có hướng dẫn cụ thể về cách khai thác và sử dụng di sản trong dạy học lịch sử. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là Bộ GD&ĐT và Sở GD&ĐT Bắc Ninh.

  2. Tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên lịch sử: Đào tạo nâng cao năng lực cho giáo viên về kiến thức di sản văn hóa và phương pháp tích hợp di sản vào bài giảng lịch sử, đặc biệt là kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm. Thời gian tập huấn định kỳ hàng năm, do các trường đại học sư phạm và Sở GD&ĐT tổ chức.

  3. Mở rộng và nâng cao các hoạt động trải nghiệm thực tế tại các làng Quan họ cổ: Các trường THPT phối hợp với các địa phương tổ chức các chuyến tham quan, trải nghiệm thực tế nhằm giúp học sinh tiếp cận trực tiếp với di sản, tăng cường sự hứng thú và hiểu biết sâu sắc. Thời gian triển khai theo kế hoạch năm học, chủ thể là nhà trường và chính quyền địa phương.

  4. Tăng thời lượng và tích hợp di sản văn hóa vào chương trình dạy học chính khóa: Điều chỉnh chương trình lịch sử để có thêm thời gian dành cho việc sử dụng di sản văn hóa, đặc biệt trong các bài học liên quan đến lịch sử địa phương và văn hóa dân tộc. Chủ thể là Bộ GD&ĐT, thời gian thực hiện trong các đợt điều chỉnh chương trình giáo dục.

  5. Đầu tư kinh phí hỗ trợ các hoạt động giáo dục di sản: Các cấp quản lý giáo dục cần bố trí kinh phí cho các trường tổ chức hoạt động ngoại khóa, mua sắm tài liệu, thiết bị phục vụ dạy học liên quan đến di sản văn hóa. Thời gian thực hiện theo kế hoạch ngân sách hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên lịch sử các trường THPT: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy, đổi mới phương pháp và tăng cường sự hứng thú của học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục và chuyên viên Sở GD&ĐT: Tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, tập huấn và phát triển chương trình giáo dục tích hợp di sản văn hóa, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa phương.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành sư phạm lịch sử: Nguồn tư liệu nghiên cứu về phương pháp dạy học lịch sử qua di sản văn hóa, giúp phát triển năng lực nghiên cứu và ứng dụng trong thực tiễn giảng dạy.

  4. Các nhà nghiên cứu văn hóa và giáo dục: Luận văn cung cấp góc nhìn khoa học về vai trò của di sản văn hóa phi vật thể trong giáo dục lịch sử, đồng thời đề xuất các biện pháp thực tiễn có giá trị tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học lịch sử?
    Việc sử dụng di sản giúp bài học sinh động, gần gũi, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về lịch sử và văn hóa địa phương, đồng thời phát triển kỹ năng tư duy và ý thức bảo tồn di sản. Ví dụ, bài hát “Những cô gái trên quê hương Quan họ” giúp học sinh hình dung rõ nét tinh thần cần cù, kiên cường của nhân dân Bắc Ninh trong kháng chiến.

  2. Giáo viên gặp khó khăn gì khi sử dụng di sản trong dạy học?
    Khó khăn chính là thiếu tài liệu hướng dẫn, mất nhiều thời gian chuẩn bị, chưa có kỹ năng khai thác di sản hiệu quả và hạn chế về thời lượng chương trình. Khoảng 48% giáo viên cho biết thiếu tài liệu là rào cản lớn nhất.

  3. Hình thức nào giúp học sinh tiếp cận di sản hiệu quả nhất?
    Hoạt động trải nghiệm thực tế tại các làng Quan họ cổ được đánh giá là hiệu quả nhất, giúp học sinh trực tiếp tiếp xúc với di sản, tăng cường hứng thú và hiểu biết thực tế.

  4. Làm thế nào để tích hợp di sản vào chương trình dạy học chính khóa?
    Cần điều chỉnh chương trình để tăng thời lượng cho các bài học liên quan đến lịch sử địa phương và văn hóa dân tộc, đồng thời xây dựng tài liệu tham khảo và hướng dẫn cụ thể cho giáo viên.

  5. Học sinh có thích học lịch sử khi sử dụng di sản không?
    Theo khảo sát, hơn 80% học sinh thích hoặc rất thích khi giáo viên sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử, giúp tăng sự hứng thú và tiếp thu bài tốt hơn.

Kết luận

  • Luận văn khẳng định vai trò quan trọng của việc sử dụng di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong dạy học Lịch sử Việt Nam tại các trường THPT huyện Thuận Thành, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.
  • Thực trạng cho thấy việc sử dụng di sản còn hạn chế do thiếu tài liệu, kỹ năng và thời gian, nhưng nhận thức về tầm quan trọng của di sản trong giáo dục là tích cực.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể như xây dựng tài liệu, tập huấn giáo viên, tổ chức hoạt động trải nghiệm và điều chỉnh chương trình nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng di sản trong dạy học.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, là tài liệu tham khảo quý giá cho giáo viên, cán bộ quản lý giáo dục và các nhà nghiên cứu.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các đề xuất, mở rộng nghiên cứu và đánh giá hiệu quả ứng dụng trong thực tiễn giáo dục địa phương.

Hành động ngay hôm nay: Các trường THPT và giáo viên lịch sử nên bắt đầu tích hợp di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh vào bài giảng, đồng thời phối hợp với các cơ quan chức năng để được hỗ trợ tài liệu và đào tạo chuyên môn.