Tôn Giáo Mới Nội Sinh Ở Nam Bộ: Nội Dung, Đặc Điểm Và Ý Nghĩa Lịch Sử

Các tôn giáo mới nội sinh ở Nam Bộ xuất hiện vào những năm cuối thế kỷ XIX và thế kỷ XX, như Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa, Phật giáo Hòa Hảo, Phật giáo Hiếu Nghĩa Tà Lơn, Cao Đài. Về bản chất, tôn giáo mới nội sinh vừa phản ánh bối cảnh lịch sử cụ thể ở Nam Bộ lúc đó, vừa đáp ứng phần nào nhu cầu tâm lý của quần chúng nhân dân lao động trong bối cảnh xã hội thực dân Pháp áp bức, nô dịch và nghèo khổ. Từ thế kỷ XX cho đến nay, khi mặt trái của kinh tế thị trường đang phân hóa giàu nghèo, làm tổn thương về đạo đức, văn hóa trong các mối quan hệ kinh tế của một bộ phận quần chúng nhân dân lao động, tôn giáo mới lại trỗi dậy và thể hiện vai trò của mình.

Thái độ và ứng xử xã hội đối với tôn giáo mới nói chung còn chưa thống nhất. Một số người cho rằng đó là tà đạo, trái ngược với truyền thống văn hóa dân tộc, cần ngăn chặn, loại bỏ. Một số khác cho rằng đó không phải là tôn giáo, là “giả tôn giáo”, chúng kích động, gây rối loạn nếp sống gia đình, làm tổn thương các quan hệ xã hội. Một số không nhỏ khác lại cho đó là những biến thể của Tin Lành hoặc Phật giáo, nên chỉ cần điều chỉnh cho phù hợp với văn hóa xã hội đương đại. Tôn giáo mới và tôn giáo mới nội sinh ở Nam Bộ hiện nay là rất đa dạng về hình thức, phức tạp về tính chất, khó lường về xu hướng, chúng đang đặt ra nhiều vấn đề cấp thiết không chỉ đối với đời sống văn hóa – xã hội, mà còn khó giải với người thực hiện chính sách quản lý nhà nước và công tác tôn giáo.

Tình hình nghiên cứu về phong trào tôn giáo mới của các học giả phương Tây hiện đại đã xuất hiện từ đầu thế kỷ XX, song chúng chỉ trở thành đối tượng nghiên cứu khoa học thực sự đối với học giả Âu - Mỹ từ những năm 80 của thế kỷ XX. Các tác giả đều coi Đạo Hòa Hảo, Đạo Cao Đài Việt Nam là những hình thức tôn giáo mới mà nguồn gốc của nó là sự hỗn hợp các tôn giáo. Đây cũng là vấn đề đặt ra cho luận án kế thừa, nghiên cứu về mối liên hệ giữa các tôn giáo địa phương với các tôn giáo mới vùng Nam hiện nay.

Sau chiến tranh thế giới lần thứ II, các nhà nghiên cứu xã hội học tôn giáo, tâm lý học tôn giáo, nhân học tôn giáo tiếp cận tôn giáo mới theo nhiều phương diện khác nhau. Điểm xuất phát của họ là xem xét lại những nghiên cứu về các giáo phái trước đây, nghiên cứu hành vi, hệ thống thần học và tổ chức xã hội của các nhóm tôn giáo mới Anh, Bắc Mỹ và Châu Phi, hệ thống hóa và phân loại các giáo phái theo tiêu chí “…con đường cứu độ khác nhau cho các tín đồ của họ” (Bryan Wilson, Religious Movement: Challenge and Response, 1979, tr. 24).

Trong giới học thuật, tuy còn khá nhiều tranh cãi, bất đồng về một vài quan điểm tiếp cận, những nhận định, dự báo về tôn giáo mới, song các học giả Âu - Mỹ đã thống nhất với nhau những vấn đề chính sau: Sử dụng thuật ngữ thống nhất: “Tôn giáo mới” hay “phong trào tôn giáo mới” trong học thuật thay thế tên gọi cũ: “Sects, Cults”. Các học giả cho rằng thuật ngữ trên được sử dụng mang ý nghĩa tiêu cực, ngầm chỉ nhóm, giáo phái kỳ dị, lạ với hệ thống thờ cúng sùng tín, mê muội.

Thế kỷ XIX và XX chứng kiến nhiều biến động lớn ở Nam Bộ, từ sự xâm lược của thực dân Pháp đến những thay đổi trong cơ cấu kinh tế và xã hội. Điều này tạo ra một môi trường thuận lợi cho sự xuất hiện của các tôn giáo mới, đáp ứng nhu cầu tâm linh và tinh thần của người dân trong bối cảnh đầy thách thức.

Các tôn giáo mới nội sinh ở Nam Bộ thường kế thừa và phát triển từ các tín ngưỡng dân gian, Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo. Sự giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng dân tộc khác nhau cũng góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú của các tôn giáo mới này.

Các tôn giáo mới thường xây dựng một hệ thống giáo lý và triết lý riêng, dựa trên sự kết hợp giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại. Hệ thống này cung cấp cho tín đồ một cách nhìn mới về thế giới và một con đường để đạt đến sự giác ngộ và giải thoát.

Nội dung tư tưởng của các tôn giáo mới có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần của tín đồ, giúp họ tìm thấy ý nghĩa cuộc sống, vượt qua khó khăn và xây dựng một cộng đồng đoàn kết và yêu thương.

Các tôn giáo mới nội sinh thường kết hợp các yếu tố từ Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo, tín ngưỡng dân gian và các tôn giáo khác, tạo nên một hệ thống tín ngưỡng đa dạng và phong phú.

Các tôn giáo mới thường gắn bó với văn hóa và lịch sử Việt Nam, thể hiện tinh thần yêu nước và lòng tự hào dân tộc.

Các tôn giáo mới thường quan tâm đến các vấn đề xã hội và nỗ lực giải quyết các vấn đề này, thể hiện tinh thần trách nhiệm và lòng nhân ái.

Các tôn giáo mới thường nhấn mạnh đến các giá trị đạo đức như lòng từ bi, bác ái, sự công bằng và tinh thần yêu thương, góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.

Các tôn giáo mới thường kế thừa và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc, góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa Việt Nam.

Các tôn giáo mới thường tham gia vào các hoạt động xã hội và góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.