I. Tổng Quan Về Tiểu Thuyết Việt Nam Thời Đổi Mới 1986
Phản ánh nghệ thuật là vấn đề cốt lõi của mỹ học và lý luận văn học. Từ khi nghệ thuật ra đời, vấn đề này luôn thu hút sự quan tâm. Hiểu rõ đặc trưng của phản ánh nghệ thuật giúp khẳng định sự tồn tại của nghệ thuật trong xã hội. Đồng thời, nó giúp người làm nghệ thuật có hướng đi đúng đắn, phù hợp với hiện thực. Phản ánh nghệ thuật cũng là căn cứ để đánh giá thành tựu và hạn chế của từng giai đoạn văn học. Trong đó, tiểu thuyết đóng vai trò quan trọng. Bakhtin từng nói: “Tiểu thuyết có thể làm cứ liệu để ước đoán những tiền đồ phát triển xa xăm và to lớn của văn học”. Với tính chất tổng hợp cao, tiểu thuyết có khả năng bao quát hiện thực rộng lớn và đi sâu khám phá đời tư, tâm hồn con người. Từ sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986), sự nghiệp đổi mới đã ảnh hưởng đến tư tưởng, tình cảm và tư duy sáng tạo của văn nghệ sĩ. Sự thay đổi trong quan niệm về giá trị và bản chất nghệ thuật tạo nên những chuyển biến của văn học, đặc biệt là tiểu thuyết. Tiểu thuyết trở thành thể loại tiên phong trong tiến trình cách tân, đổi mới. Thế hệ nhà văn trưởng thành trong chiến tranh như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu là những người mở đường. Tiếp nối, thế hệ nhà văn sau Đổi mới như Nguyễn Khắc Trường, Bảo Ninh, Dương Hướng, Phạm Thị Hoài, Nguyễn Việt Hà, Tạ Duy Anh, Võ Thị Hảo, Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phương, Đoàn Minh Phượng, Thuận, Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Đình Tú đã trở thành lực lượng sáng tác trụ cột. Một số cây bút thuộc thế hệ trước tái xuất như Nguyễn Xuân Khánh, Châu Diên, Bùi Ngọc Tấn, và một số cây bút đến muộn như Mạc Can, Đỗ Phấn cũng đã trình làng nhiều tác phẩm ấn tượng. Tất cả góp phần tạo nên diện mạo mới của nền văn học nước nhà.
1.1. Tính Cấp Thiết Của Nghiên Cứu Phản Ánh Nghệ Thuật
Nghiên cứu phản ánh nghệ thuật là cần thiết vì nó giúp hiểu rõ hơn mối quan hệ giữa văn học và hiện thực. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, khi các nhà văn tìm kiếm những phương thức mới để phản ánh xã hội đang thay đổi. Nghiên cứu này cũng giúp đánh giá thành tựu và hạn chế của từng giai đoạn văn học, từ đó định hướng cho sự phát triển của văn học trong tương lai. Việc giảng dạy văn học hiện đại trong các trường học cũng đòi hỏi những nghiên cứu cập nhật về các hiện tượng văn học nổi bật và các quy luật chung liên quan đến tư duy sáng tạo.
1.2. Mục Tiêu Và Phạm Vi Nghiên Cứu Tiểu Thuyết Đổi Mới
Luận án tập trung nghiên cứu sự vận động của tư duy tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1986 đến nay từ góc nhìn đặc trưng phản ánh nghệ thuật. Phạm vi lý thuyết: Vận dụng chủ yếu các quan điểm của các nhà mỹ học marxist hiện đại như Lukács, Caudwell, Goldman, Fischer. Bên cạnh đó, sử dụng quan điểm của các nhà triết học, ngôn ngữ học hiện đại để làm cơ sở cho các diễn giải. Phạm vi tác phẩm khảo sát: Tập trung khảo sát tiểu thuyết Việt Nam từ năm 1986 đến nay. Tuy nhiên, chỉ lựa chọn, đi sâu khảo sát, phân tích những tiểu thuyết tiêu biểu, đã được các nhà nghiên cứu, phê bình đánh giá cao và tạo được hiệu ứng trong dư luận. Trong số những tác phẩm được cho là tiêu biểu, tập trung hơn vào những tiểu thuyết có khuynh hướng cách tân, thể nghiệm.
II. Vấn Đề Thách Thức Trong Phản Ánh Hiện Thực Đổi Mới
Trước những thành tựu mà văn học Đổi mới đạt được, đặc biệt là ở thể loại tiểu thuyết, đã có rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, khám phá ở nhiều khía cạnh khác nhau. Ở đây chúng tôi muốn phân tích, đánh giá những thành tựu đó ở phương diện đặc trưng phản ánh nghệ thuật để xem sự đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 vừa biểu hiện, vừa vượt lên những giới hạn của lý thuyết phản ánh như thế nào. Từ đó góp phần làm sáng tỏ hơn mối quan hệ giữa văn học và hiện thực, nhà văn với đời sống. Tìm hiểu sự đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1986 nhìn từ đặc trưng phản ánh nghệ thuật còn là dịp để nhìn nhận lại phần nào diện mạo của nền văn học Việt Nam nói chung và diện mạo của thể loại tiểu thuyết nói riêng sau hơn 30 năm đổi mới đất nước, từ đó thấy rõ hơn sự vận động của tư duy tiểu thuyết và những chuyển biến trong tư duy lý luận về mối quan hệ giữa văn học và thực tại. Mặt khác, hiện nay ở đại học cũng như ở các trường phổ thông trung học, việc giảng dạy thời sự văn học ngày càng được quan tâm với những yêu cầu cập nhật hơn. Vì thế, luận án là một nổ lực góp phần giải quyết yêu cầu đó bằng việc khảo sát các hiện tượng văn học nổi bật, các quy luật chung liên quan đến tư duy sáng tạo cũng như sự tiếp nhận của công chúng. Từ những vấn đề lý luận và thực tiễn trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: Tiểu thuyết Việt Nam thời kì Đổi mới nhìn từ đặc trưng phản ánh nghệ thuật.
2.1. Giới Hạn Của Lý Thuyết Phản Ánh Truyền Thống
Lý thuyết phản ánh truyền thống đôi khi không đủ để giải thích sự phức tạp của tiểu thuyết Việt Nam sau 1986. Các nhà văn không chỉ đơn thuần phản ánh hiện thực mà còn sáng tạo ra những thế giới riêng, những biểu tượng và ẩn dụ để diễn tả những trải nghiệm và cảm xúc của con người. Điều này đòi hỏi một cách tiếp cận mới, linh hoạt hơn để hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa văn học và hiện thực.
2.2. Sự Vận Động Của Tư Duy Tiểu Thuyết Đương Đại
Tư duy tiểu thuyết Việt Nam đã có những chuyển biến đáng kể sau Đổi mới. Các nhà văn không còn bị ràng buộc bởi những quy tắc và khuôn mẫu truyền thống mà tự do khám phá những chủ đề mới, những phong cách viết mới. Sự vận động này đòi hỏi các nhà nghiên cứu phải liên tục cập nhật kiến thức và phương pháp để theo kịp sự phát triển của văn học.
2.3. Yêu Cầu Cập Nhật Trong Giảng Dạy Văn Học Đổi Mới
Việc giảng dạy văn học hiện đại trong các trường học cần được cập nhật để phản ánh những thay đổi trong văn học Việt Nam. Sinh viên và học sinh cần được tiếp cận với những tác phẩm mới, những lý thuyết mới để hiểu rõ hơn về sự phát triển của văn học và vai trò của nó trong xã hội.
III. Phương Pháp Tiếp Cận Đặc Trưng Phản Ánh Nghệ Thuật Hiệu Quả
Để thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng kết hợp các phương pháp: Phương pháp loại hình; Phương pháp hệ thống; Phương pháp văn hóa - lịch sử; Phương pháp so sánh. - Phương pháp loại hình chú ý đến quan hệ cộng đồng giá trị, giúp nắm bắt đối tượng nghiên cứu trong mối quan hệ tổng thể, bao quát, xác định quy luật phát triển của các sự vật, hiện tượng. Phương pháp này được chúng tôi sử dụng trong luận án nhằm nhận diện, phân loại tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1986 theo các mô hình hiện thực tiêu biểu. - Phương pháp hệ thống chú ý đến những biểu hiện đa dạng và thống nhất của mối quan hệ giữa văn học và hiện thực qua tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1986. - Phương pháp văn hóa - lịch sử dùng để khảo sát quá trình hình thành của lý thuyết phản ánh (điều kiện triết học, kinh tế - xã hội, văn hóa - nghệ thuật) và nghiên cứu đặc thù lịch sử, văn hóa, văn học dân tộc trong tiểu thuyết theo lý thuyết phán ánh. - Phương pháp so sánh dùng để so sánh quan điểm giữa các nhà mỹ học Mác - xít về đặc trưng phản ánh nghệ thuật; nghiên cứu những tương đồng và khác biệt trong tư duy nghệ thuật của các tác giả tiêu biểu cùng giai đoạn và với các giai đoạn trước 1986. - Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng một số thao tác như: tổng hợp, thống kê, hệ thống hóa, khái quát hóa… kết hợp, hỗ trợ cho các phương pháp nghiên cứu nêu trên.
3.1. Phương Pháp Loại Hình Trong Nghiên Cứu Tiểu Thuyết Việt Nam
Phương pháp loại hình giúp phân loại tiểu thuyết Việt Nam sau năm 1986 theo các mô hình hiện thực tiêu biểu. Điều này cho phép các nhà nghiên cứu xác định những đặc điểm chung và riêng của từng loại hình tiểu thuyết, từ đó hiểu rõ hơn về sự phát triển của thể loại này.
3.2. Phương Pháp Hệ Thống Và Mối Quan Hệ Văn Học Hiện Thực
Phương pháp hệ thống giúp các nhà nghiên cứu chú ý đến những biểu hiện đa dạng và thống nhất của mối quan hệ giữa văn học và hiện thực. Điều này cho phép họ hiểu rõ hơn về cách các nhà văn phản ánh xã hội và con người trong tác phẩm của mình.
3.3. Phương Pháp Văn Hóa Lịch Sử Và Lý Thuyết Phản Ánh
Phương pháp văn hóa - lịch sử giúp các nhà nghiên cứu khảo sát quá trình hình thành của lý thuyết phản ánh và nghiên cứu đặc thù lịch sử, văn hóa, văn học dân tộc trong tiểu thuyết theo lý thuyết phản ánh. Điều này cho phép họ hiểu rõ hơn về bối cảnh xã hội và văn hóa đã ảnh hưởng đến sự phát triển của văn học.
IV. Ứng Dụng Đánh Giá Đổi Mới Nghệ Thuật Tiểu Thuyết Sau 1986
Về lý luận, luận án tiếp cận tiểu thuyết Việt Nam thời kì Đổi mới từ lý thuyết phản ánh, một lý thuyết đã có khoảng thời gian dài khảo chứng ở Việt Nam. Dù có nhiều quan điểm khác nhau, nhưng lý thuyết phản ánh luôn cho thấy tính quy luật đặc thù của sáng tạo nghệ thuật. Với những kiến giải của luận án, chúng tôi mong góp thêm những hiểu biết về phản ánh nghệ thuật, từ đó chỉ ra mối quan hệ giữa quy luật phản ánh và ý thức sáng tạo của nhà văn. - Về thực tiễn, luận án là sự bàn thêm, bàn sâu để nhận diện rõ hơn sự vận động cũng như đặc điểm loại hình của tiểu thuyết Việt Nam thời kì Đổi mới. Với những phân tích cụ thể, luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho dạy học Ngữ văn trong các trường Đại học, Cao đẳng hay những nghiên cứu cụ thể về tiểu thuyết Việt Nam thời kì Đổi mới.
4.1. Đóng Góp Về Lý Luận Mối Quan Hệ Giữa Phản Ánh Và Sáng Tạo
Luận án góp phần làm sáng tỏ hơn mối quan hệ giữa quy luật phản ánh và ý thức sáng tạo của nhà văn. Điều này giúp các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về cách các nhà văn sử dụng lý thuyết phản ánh để tạo ra những tác phẩm độc đáo và sáng tạo.
4.2. Đóng Góp Về Thực Tiễn Tài Liệu Tham Khảo Cho Nghiên Cứu Văn Học
Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho dạy học Ngữ văn trong các trường Đại học, Cao đẳng hay những nghiên cứu cụ thể về tiểu thuyết Việt Nam thời kì Đổi mới. Điều này giúp các nhà nghiên cứu và sinh viên có thêm nguồn tài liệu để tìm hiểu về sự phát triển của văn học Việt Nam.
4.3. Ý Nghĩa Lý Luận Và Thực Tiễn Của Luận Án
Về lý luận, luận án không chỉ góp phần làm sáng tỏ hơn bản chất của đặc trưng phản ánh nghệ thuật mà còn hướng tới một cái nhìn có tính chất động về nội hàm các khái niệm quen thuộc như: khái niệm hiện thực, khái niệm phản ánh/mô phỏng. Về thực tiễn, kết quả luận án hướng tới sẽ góp phần phác thảo rõ nét hơn bức tranh nhiều gam màu của tiểu thuyết Việt Nam đương đại, khẳng định những thành tựu bước đầu của quá trình đổi mới, cách tân thể loại như một quy luật tất yếu và phù hợp.
V. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Tương Lai Về Tiểu Thuyết Đổi Mới
Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về lý luận, luận án không chỉ góp phần làm sáng tỏ hơn bản chất của đặc trưng phản ánh nghệ thuật mà còn hướng tới một cái nhìn có tính chất động về nội hàm các khái niệm quen thuộc như: khái niệm hiện thực, khái niệm phản ánh/mô phỏng. - Về thực tiễn, kết quả luận án hướng tới sẽ góp phần phác thảo rõ nét hơn bức tranh nhiều gam màu của tiểu thuyết Việt Nam đương đại, khẳng định những thành tựu bước đầu của quá trình đổi mới, cách tân thể loại như một quy luật tất yếu và phù hợp.
5.1. Tổng Kết Về Đặc Trưng Phản Ánh Nghệ Thuật
Luận án đã làm sáng tỏ hơn bản chất của đặc trưng phản ánh nghệ thuật trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ Đổi mới. Điều này giúp các nhà nghiên cứu hiểu rõ hơn về cách các nhà văn phản ánh xã hội và con người trong tác phẩm của mình.
5.2. Triển Vọng Nghiên Cứu Tiểu Thuyết Việt Nam Đương Đại
Luận án mở ra những hướng nghiên cứu mới về tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Các nhà nghiên cứu có thể tiếp tục khám phá những chủ đề mới, những phong cách viết mới và những mối quan hệ giữa văn học và xã hội.
