Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc nâng cao chất lượng dạy học môn Tự nhiên và Xã hội (TNXH) ở bậc tiểu học trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn học này không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản về tự nhiên và xã hội mà còn góp phần phát triển kỹ năng quan sát – một kỹ năng nhận thức quan trọng giúp học sinh tiếp nhận và vận dụng kiến thức hiệu quả. Theo khảo sát tại 3 trường tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh, có khoảng 95,54% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá vai trò của môn TNXH là rất quan trọng trong việc phát triển kỹ năng quan sát cho học sinh. Tuy nhiên, thực trạng dạy học và rèn luyện kỹ năng quan sát còn nhiều hạn chế, như giáo viên chưa thực sự nắm vững phương pháp tổ chức dạy học, học sinh chưa có hứng thú cao với hoạt động quan sát, và kỹ năng quan sát của học sinh còn yếu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học thông qua dạy học môn TNXH, góp phần nâng cao năng lực khoa học và kết quả học tập của học sinh. Nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 1, 2, 3 tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong trong năm học 2019-2020. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời phát triển kỹ năng quan sát – nền tảng cho năng lực khoa học và năng lực vận dụng kiến thức trong thực tiễn của học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về kỹ năng quan sát và phát triển năng lực học sinh trong giáo dục tiểu học. Theo Karamustafaoğlu (2011), kỹ năng quan sát là một phần của kỹ năng tiến trình khoa học, bao gồm chuỗi hoạt động thu thập dữ liệu bằng các giác quan. Stone (2014) nhấn mạnh kỹ năng quan sát là nền tảng cho các kỹ năng khoa học cao hơn. Rankin (2006) bổ sung kỹ năng quan sát bao gồm sử dụng giác quan, xác định điểm giống và khác, sử dụng công cụ hỗ trợ và tìm kiếm dữ liệu liên quan.

Khung lý thuyết còn dựa trên chương trình giáo dục phổ thông môn TNXH (CT 2018) với quan điểm dạy học tích hợp, theo chủ đề và tích cực hóa hoạt động học sinh. Các năng lực trọng tâm được phát triển gồm năng lực nhận thức khoa học, năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội, năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các nguyên tắc giáo dục như đảm bảo tính mục đích, tính hệ thống, phát triển năng lực và tính khả thi trong tổ chức dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả tổng hợp, phân tích các văn kiện, tài liệu khoa học liên quan đến kỹ năng quan sát và dạy học môn TNXH. Về thực tiễn, khảo sát được tiến hành với cỡ mẫu gồm 157 cán bộ quản lý, giáo viên và 150 học sinh tại 3 trường tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện và mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel để xử lý số liệu thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm các mức độ đánh giá. Các công cụ thu thập dữ liệu gồm bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát thực tế và bài kiểm tra kỹ năng quan sát của học sinh. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò môn TNXH và kỹ năng quan sát: 95,54% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá môn TNXH rất quan trọng trong việc phát triển kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học. Tuy nhiên, vẫn còn 4,46% đánh giá ở mức tương đối quan trọng, cho thấy một bộ phận chưa nhận thức đầy đủ.

  2. Thực trạng thực hiện mục tiêu dạy học: Về năng lực đặc thù môn TNXH, có 52,68% giáo viên đánh giá việc giúp học sinh nhận thức môi trường tự nhiên và xã hội là tốt, 32,14% khá, 10,71% trung bình và 4,46% yếu. Năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng được đánh giá tốt ở 35,71% giáo viên, khá 32,14%, trung bình 13,39%, yếu 6,25% và kém 3,57%. Về năng lực chung, năng lực tự chủ, tự học được đánh giá tốt và khá chiếm trên 74%, năng lực giao tiếp, hợp tác và giải quyết vấn đề cũng đạt tỷ lệ tương tự.

  3. Thực trạng rèn luyện kỹ năng quan sát: Việc sử dụng các giác quan trong quan sát được đánh giá tốt và khá chiếm trên 70% ý kiến của cán bộ quản lý và giáo viên. Sử dụng công cụ quan sát cũng được chú trọng với trên 75% đánh giá tốt và khá. Tuy nhiên, kỹ năng quan sát của học sinh còn yếu, với 53,7% học sinh chỉ cảm thấy bình thường và 17,9% không thích tham gia hoạt động quan sát.

  4. Kỹ năng quan sát của học sinh: Qua bài kiểm tra kỹ năng quan sát, đa số học sinh còn lúng túng hoặc chưa thực hiện được các kỹ năng như xác định mục tiêu quan sát, ghi chép, mô tả, phân tích và trình bày kết quả quan sát. Một số kỹ năng như nhập vai, hóa thân, ra quyết định sau quan sát chưa được thực hiện.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù giáo viên và cán bộ quản lý nhận thức đúng đắn về vai trò của môn TNXH và kỹ năng quan sát, việc tổ chức dạy học và rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu do một số giáo viên chưa nắm vững phương pháp dạy học tích cực, chưa biết cách kết hợp linh hoạt các phương pháp và công cụ hỗ trợ. Học sinh chưa có hứng thú cao với hoạt động quan sát do phương pháp tổ chức chưa hấp dẫn và chưa phù hợp với đặc điểm tâm lý nhận thức của học sinh đầu cấp tiểu học.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc phát triển kỹ năng quan sát cần được thực hiện thường xuyên, có kế hoạch và sử dụng đa dạng phương pháp như quan sát trực quan, trò chơi, sử dụng công cụ hỗ trợ. Việc rèn luyện kỹ năng quan sát không chỉ giúp học sinh tiếp nhận kiến thức mà còn phát triển năng lực khoa học, tư duy phản biện và kỹ năng giải quyết vấn đề.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ đánh giá mức độ thực hiện mục tiêu dạy học và kỹ năng quan sát của học sinh, bảng tổng hợp kết quả kiểm tra kỹ năng quan sát, giúp minh họa rõ nét thực trạng và hiệu quả của các biện pháp rèn luyện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng kế hoạch bài học chú trọng rèn luyện kỹ năng quan sát: Giáo viên cần thiết kế các bài học môn TNXH có nội dung rõ ràng, mục tiêu cụ thể về kỹ năng quan sát, sử dụng các chủ đề gần gũi với đời sống học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên và tổ chuyên môn.

  2. Sử dụng phương pháp dạy học tích cực kết hợp quan sát: Áp dụng các phương pháp như quan sát trực quan, trò chơi “Quan sát 1 phút”, hoạt động nhóm, thảo luận để tăng cường sự tham gia và hứng thú của học sinh. Thời gian: triển khai liên tục trong các tiết học. Chủ thể: giáo viên.

  3. Trang bị và sử dụng công cụ hỗ trợ quan sát: Tăng cường sử dụng tranh ảnh, mô hình, video, dụng cụ quan sát để giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát đa giác quan. Thời gian: đầu năm học và bổ sung thường xuyên. Chủ thể: nhà trường và giáo viên.

  4. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng rèn luyện kỹ năng quan sát cho giáo viên tiểu học. Thời gian: trong năm học và định kỳ hàng năm. Chủ thể: phòng giáo dục, nhà trường.

  5. Đánh giá và theo dõi thường xuyên kỹ năng quan sát của học sinh: Xây dựng tiêu chí, thang đo đánh giá kỹ năng quan sát, tổ chức kiểm tra định kỳ để điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian: mỗi học kỳ. Chủ thể: giáo viên và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học môn TNXH, nâng cao hiệu quả rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy và học tập.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp giúp cán bộ quản lý xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

  3. Sinh viên ngành giáo dục tiểu học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá giúp sinh viên hiểu rõ vai trò kỹ năng quan sát trong học tập môn TNXH, đồng thời học hỏi các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật rèn luyện kỹ năng quan sát.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về kỹ năng quan sát trong giáo dục tiểu học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển năng lực học sinh và đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng quan sát lại quan trọng trong dạy học môn TNXH?
    Kỹ năng quan sát giúp học sinh nhận biết, phân tích và hiểu sâu sắc các sự vật, hiện tượng tự nhiên và xã hội, từ đó phát triển năng lực khoa học và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, học sinh quan sát thực vật sẽ hiểu được đặc điểm và vai trò của chúng trong môi trường.

  2. Những khó khăn chính khi rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học là gì?
    Khó khăn gồm giáo viên chưa thành thạo phương pháp dạy học tích cực, thiếu công cụ hỗ trợ, học sinh chưa có hứng thú và kỹ năng quan sát còn yếu do đặc điểm tâm lý nhận thức của lứa tuổi đầu cấp.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh?
    Phương pháp tích cực như quan sát trực quan, trò chơi “Quan sát 1 phút”, hoạt động nhóm, sử dụng tranh ảnh, mô hình và video giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát đa giác quan và tăng hứng thú học tập.

  4. Làm thế nào để đánh giá kỹ năng quan sát của học sinh?
    Có thể sử dụng bài kiểm tra kỹ năng quan sát, bảng quan sát, sản phẩm học tập và đánh giá qua hoạt động thực hành. Tiêu chí đánh giá bao gồm khả năng xác định mục tiêu, sử dụng giác quan, ghi chép, mô tả và trình bày kết quả quan sát.

  5. Ai nên tham gia tập huấn để nâng cao kỹ năng rèn luyện kỹ năng quan sát?
    Giáo viên tiểu học là đối tượng chính cần tập huấn để nâng cao năng lực tổ chức dạy học tích cực và rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh. Cán bộ quản lý giáo dục cũng nên tham gia để hỗ trợ và định hướng công tác đào tạo.

Kết luận

  • Kỹ năng quan sát là nền tảng quan trọng giúp học sinh tiểu học tiếp nhận và vận dụng kiến thức môn TNXH, góp phần phát triển năng lực khoa học và phẩm chất cá nhân.
  • Thực trạng dạy học và rèn luyện kỹ năng quan sát tại các trường tiểu học huyện Yên Phong còn nhiều hạn chế, đặc biệt về nhận thức và phương pháp của giáo viên, cũng như hứng thú và kỹ năng của học sinh.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp cụ thể như xây dựng kế hoạch bài học, áp dụng phương pháp dạy học tích cực, sử dụng công cụ hỗ trợ và tổ chức tập huấn cho giáo viên nhằm nâng cao hiệu quả rèn luyện kỹ năng quan sát.
  • Việc đánh giá và theo dõi kỹ năng quan sát của học sinh cần được thực hiện thường xuyên để điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp, đảm bảo phát triển toàn diện năng lực học sinh.
  • Khuyến nghị các nhà trường, phòng giáo dục và giáo viên triển khai ngay các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn TNXH và phát triển kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học trong năm học tiếp theo.

Hãy bắt đầu áp dụng các biện pháp này để nâng cao hiệu quả giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh tiểu học ngay hôm nay!