Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng, rủi ro thiên tai và thảm họa tự nhiên trở thành thách thức lớn đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương, đặc biệt là các tỉnh miền Trung Việt Nam như Quảng Bình. Theo thống kê, từ năm 2016 đến 2020, Quảng Bình chịu ảnh hưởng trực tiếp của nhiều cơn bão, áp thấp nhiệt đới, mưa lũ và sạt lở đất, gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Chỉ riêng năm 2017, tổng thiệt hại do thiên tai gây ra tại tỉnh này đã gấp đôi tổng thu ngân sách thu được. Với dân số gần 900.000 người, trong đó tỷ lệ dân số dễ bị tổn thương chiếm khoảng 30-42% tại các xã, phường trọng điểm, việc quản lý rủi ro thiên tai trở thành nhiệm vụ cấp thiết nhằm bảo vệ an toàn tính mạng, tài sản và phát triển bền vững địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng thực hiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai (RRTT-TH) tại Quảng Bình giai đoạn 2016-2020, từ đó đề xuất các giải pháp tăng cường hiệu quả thực thi chính sách trong giai đoạn 2021-2025. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 4 xã, phường trọng điểm về thiên tai của tỉnh: Mai Hóa, Thuận Hóa, Bảo Ninh và Phú Hải. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp bằng chứng thực tiễn, góp phần hoàn thiện chính sách công và nâng cao năng lực ứng phó thiên tai tại địa phương, đồng thời làm cơ sở tham khảo cho các tỉnh miền Trung khác.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết về quản lý rủi ro thiên tai dưới góc độ chính sách công, trong đó nhấn mạnh quá trình thực hiện chính sách là một chuỗi các bước hệ thống từ xây dựng kế hoạch, phổ biến, phân công phối hợp, duy trì điều chỉnh đến theo dõi, kiểm tra và đánh giá. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết thực hiện chính sách công: Nhấn mạnh vai trò của các chủ thể thực thi, sự phối hợp liên ngành và các yếu tố ảnh hưởng chủ quan, khách quan đến hiệu quả thực hiện chính sách. Quá trình thực hiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai được xem là sự vận hành đồng bộ của các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư.

  2. Mô hình quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng: Tập trung vào việc huy động nguồn lực tại chỗ, nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó của cộng đồng dân cư, đồng thời kết hợp các biện pháp kỹ thuật và phi kỹ thuật nhằm giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.

Các khái niệm chính bao gồm: rủi ro thiên tai, thảm họa tự nhiên, năng lực phòng chống thiên tai, giảm nhẹ rủi ro thảm họa, thích ứng với biến đổi khí hậu, phương châm “4 tại chỗ” (chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, vật tư tại chỗ, hậu cần tại chỗ).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập dữ liệu định lượng và định tính. Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Số liệu thống kê thiên tai, thiệt hại kinh tế, dân số dễ bị tổn thương và hộ nghèo tại 4 xã, phường trọng điểm giai đoạn 2016-2020.
  • Văn bản pháp luật, chính sách quốc gia và địa phương về quản lý rủi ro thiên tai.
  • Báo cáo, kế hoạch, đề án của UBND tỉnh Quảng Bình và các cơ quan liên quan.
  • Phỏng vấn sâu và khảo sát ý kiến các cán bộ quản lý, chuyên gia và người dân địa phương.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ thiệt hại và hiệu quả thực hiện chính sách qua các năm, phân tích nội dung văn bản và tổng hợp đánh giá thực trạng. Cỡ mẫu khảo sát được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho các nhóm đối tượng dễ bị tổn thương và các chủ thể tham gia thực hiện chính sách. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2021 đến tháng 9/2021, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và phân tích sâu sắc.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình thiên tai và thiệt hại tại Quảng Bình (2016-2020): Trung bình mỗi năm tỉnh chịu ảnh hưởng của 1-2 cơn bão, cùng nhiều đợt mưa lũ và sạt lở đất. Năm 2020, Quảng Bình chịu 6 cơn bão và 5 đợt mưa lũ, gây thiệt hại ước tính khoảng 33 tỷ đồng, với 340 người chết và mất tích, 819 người bị thương. Tỷ lệ dân số dễ bị tổn thương tại 4 xã, phường nghiên cứu dao động từ 29% đến 42%, trong khi tỷ lệ hộ nghèo thấp, dưới 7%.

  2. Hiệu quả xây dựng và triển khai kế hoạch chính sách: UBND tỉnh và các cấp đã xây dựng kế hoạch phòng chống thiên tai hàng năm dựa trên dự báo và tình hình thực tế, với sự phân công rõ ràng cho các sở, ngành và địa phương. Phương châm “4 tại chỗ” được quán triệt và áp dụng rộng rãi. Tuy nhiên, nguồn lực tài chính và nhân lực tại chỗ còn hạn chế, ảnh hưởng đến khả năng ứng phó kịp thời.

  3. Công tác phổ biến, tuyên truyền chính sách: Các hoạt động tuyên truyền được tổ chức thường xuyên, phối hợp với các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng lưới cộng đồng. Dự án quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng (WB5) đã nâng cao nhận thức cho cán bộ và người dân tại 10 xã/phường. Tuy nhiên, mức độ tiếp cận và hiểu biết của người dân ở các vùng núi còn hạn chế.

  4. Phối hợp và phân công thực hiện chính sách: Hệ thống Ban chỉ huy phòng chống thiên tai từ tỉnh đến xã được kiện toàn, với sự tham gia của nhiều lực lượng như dân quân tự vệ, hội chữ thập đỏ, đoàn thanh niên. Sự phối hợp giữa các bên được cải thiện nhưng vẫn còn tình trạng chồng chéo nhiệm vụ và thiếu đồng bộ trong một số trường hợp.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Quảng Bình đã có nhiều nỗ lực trong việc xây dựng và thực hiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai, thể hiện qua các kế hoạch chi tiết, sự phân công rõ ràng và phương châm “4 tại chỗ” được áp dụng hiệu quả. Tuy nhiên, các hạn chế về nguồn lực tài chính, nhân lực và công nghệ vẫn là rào cản lớn, đặc biệt tại các xã miền núi như Mai Hóa và Thuận Hóa, nơi tỷ lệ dân số dễ bị tổn thương cao nhưng khả năng tiếp cận thông tin và dịch vụ còn yếu.

So sánh với các tỉnh miền Trung khác như Hà Tĩnh và Lào Cai, Quảng Bình có điều kiện tự nhiên và kinh tế tương đồng nhưng chưa phát huy hết tiềm năng ứng dụng công nghệ hiện đại trong dự báo và cảnh báo thiên tai. Các bài học kinh nghiệm từ hai tỉnh này nhấn mạnh vai trò của công nghệ và nâng cao nhận thức cộng đồng, điều mà Quảng Bình đang từng bước thực hiện nhưng cần đẩy mạnh hơn nữa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng thiên tai và thiệt hại qua các năm, bảng phân tích tỷ lệ dân số dễ bị tổn thương và hộ nghèo tại các xã, phường, cũng như sơ đồ tổ chức Ban chỉ huy phòng chống thiên tai các cấp để minh họa sự phối hợp thực hiện chính sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư nguồn lực tài chính và nhân lực tại chỗ
    Chủ thể: UBND tỉnh, các sở ngành liên quan
    Mục tiêu: Đảm bảo đủ kinh phí và nhân lực chuyên môn cho công tác phòng chống thiên tai tại các xã, phường trọng điểm
    Thời gian: 2021-2025
    Hành động: Xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính bền vững, đào tạo nâng cao năng lực cán bộ địa phương, thu hút chuyên gia và tình nguyện viên.

  2. Ứng dụng công nghệ hiện đại trong dự báo, cảnh báo và giám sát thiên tai
    Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, Trung tâm Khí tượng Thủy văn tỉnh
    Mục tiêu: Nâng cao độ chính xác và kịp thời của các cảnh báo thiên tai
    Thời gian: 2022-2025
    Hành động: Lắp đặt thêm trạm quan trắc tự động, phát triển hệ thống cảnh báo đa kênh, đào tạo vận hành và bảo trì thiết bị.

  3. Nâng cao nhận thức và năng lực ứng phó của cộng đồng dân cư
    Chủ thể: Ban chỉ huy phòng chống thiên tai các cấp, Hội chữ thập đỏ, các tổ chức xã hội
    Mục tiêu: 100% hộ dân tại các xã, phường trọng điểm được trang bị kiến thức và kỹ năng phòng tránh thiên tai
    Thời gian: 2021-2023
    Hành động: Tổ chức các lớp tập huấn, diễn tập ứng phó thiên tai, phát triển mạng lưới tình nguyện viên tại cộng đồng.

  4. Củng cố và hoàn thiện cơ chế phối hợp liên ngành và liên cấp
    Chủ thể: UBND tỉnh, Ban chỉ đạo phòng chống thiên tai tỉnh
    Mục tiêu: Đảm bảo sự phối hợp hiệu quả, tránh chồng chéo và lãng phí nguồn lực
    Thời gian: 2021-2022
    Hành động: Rà soát, điều chỉnh quy chế phối hợp, xây dựng quy trình chuẩn trong ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về phòng chống thiên tai
    Lợi ích: Hiểu rõ cơ sở lý luận, thực trạng và giải pháp thực hiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai tại địa phương, từ đó nâng cao hiệu quả công tác quản lý.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành chính sách công, quản lý thiên tai
    Lợi ích: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về thực hiện chính sách công trong lĩnh vực quản lý rủi ro thiên tai, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và quốc tế hoạt động trong lĩnh vực giảm nhẹ rủi ro thiên tai
    Lợi ích: Nắm bắt thực trạng và nhu cầu tại địa phương để thiết kế các chương trình hỗ trợ phù hợp, đồng thời học hỏi kinh nghiệm từ các mô hình đã triển khai.

  4. Cộng đồng dân cư và các nhóm dễ bị tổn thương tại Quảng Bình
    Lợi ích: Hiểu về các chính sách, quyền lợi và trách nhiệm của mình trong công tác phòng chống thiên tai, từ đó chủ động tham gia và ứng phó hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chính sách quản lý rủi ro thiên tai tại Quảng Bình có những điểm nổi bật nào?
    Chính sách tại Quảng Bình được xây dựng dựa trên quan điểm “4 tại chỗ”, kết hợp giữa phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả. Tỉnh đã xây dựng kế hoạch chi tiết hàng năm, phân công rõ ràng và huy động sự tham gia của nhiều lực lượng từ cấp tỉnh đến xã.

  2. Nguồn lực nào đang là thách thức lớn nhất trong thực hiện chính sách?
    Nguồn lực tài chính và nhân lực tại chỗ là hạn chế chính, đặc biệt ở các xã miền núi. Việc thiếu thiết bị công nghệ hiện đại cũng ảnh hưởng đến khả năng dự báo và cảnh báo kịp thời.

  3. Cộng đồng dân cư được tham gia như thế nào trong quản lý rủi ro thiên tai?
    Cộng đồng được huy động thông qua các mô hình quản lý rủi ro dựa vào cộng đồng, tham gia vào các đội ứng phó, tình nguyện viên, đồng thời được đào tạo nâng cao nhận thức và kỹ năng phòng tránh thiên tai.

  4. Các giải pháp công nghệ nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý?
    Lắp đặt trạm quan trắc tự động, phát triển hệ thống cảnh báo đa kênh (SMS, loa phóng thanh, mạng xã hội), ứng dụng GIS trong giám sát sạt lở và lũ lụt, đào tạo vận hành và bảo trì thiết bị.

  5. Làm thế nào để các chính sách này có thể áp dụng cho các địa phương khác?
    Các nguyên tắc và mô hình quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng, phương châm “4 tại chỗ” và sự phối hợp liên ngành có thể được điều chỉnh phù hợp với điều kiện đặc thù của từng địa phương, đồng thời học hỏi kinh nghiệm từ Quảng Bình và các tỉnh miền Trung khác.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng thực hiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai tại Quảng Bình giai đoạn 2016-2020, tập trung vào 4 xã, phường trọng điểm.
  • Phát hiện chính là sự nỗ lực trong xây dựng kế hoạch, phổ biến chính sách và huy động nguồn lực nhưng còn nhiều hạn chế về tài chính, nhân lực và công nghệ.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm tăng cường nguồn lực, ứng dụng công nghệ hiện đại, nâng cao nhận thức cộng đồng và củng cố cơ chế phối hợp liên ngành.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro thiên tai tại Quảng Bình và các địa phương tương đồng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá liên tục và mở rộng nghiên cứu sang các vùng khác để hoàn thiện chính sách quản lý rủi ro thiên tai toàn diện hơn.

Call-to-action: Các nhà quản lý, chuyên gia và cộng đồng dân cư Quảng Bình cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện hiệu quả các giải pháp, góp phần xây dựng tỉnh Quảng Bình an toàn, phát triển bền vững trước thách thức thiên tai và biến đổi khí hậu.