Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam ngày càng phát triển và hội nhập sâu rộng, công tác quản lý ngân sách nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế xã hội. Đặc biệt, ngân sách cấp xã là mắt xích cuối cùng trong hệ thống ngân sách nhà nước, có vai trò thiết yếu trong việc thực hiện các chức năng quản lý nhà nước và phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. Huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội, với diện tích 185,68 km² và dân số hơn 437.000 người, là một trong những địa phương có tốc độ phát triển kinh tế nhanh, cơ cấu kinh tế chuyển dịch tích cực theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ. Giai đoạn 2021-2023, tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân của huyện đạt từ 6,9% đến 10,7%, trong đó thương mại - dịch vụ tăng trưởng bình quân 13,6%, công nghiệp - xây dựng tăng 9,1%. Tuy nhiên, công tác quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện vẫn còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính công.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Đông Anh trong giai đoạn 2021-2023, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã đến năm 2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các xã thuộc huyện Đông Anh, với dữ liệu thu thập từ các báo cáo của UBND huyện và Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp chính quyền trong việc điều chỉnh chính sách tài chính phù hợp.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, tập trung vào quản lý ngân sách cấp xã. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:
Lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước: Xem ngân sách là công cụ tài chính vĩ mô của nhà nước, bao gồm các hoạt động dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách nhằm đảm bảo cân đối thu - chi và thực hiện các chức năng quản lý nhà nước. Ngân sách cấp xã được hiểu là toàn bộ các khoản thu, chi của chính quyền cấp xã được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định theo quy định pháp luật.
Mô hình quản lý ngân sách cấp xã: Bao gồm ba nội dung chính là lập dự toán ngân sách, tổ chức chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách cấp xã. Mô hình này nhấn mạnh tính liên tục, công khai minh bạch, và tuân thủ pháp luật trong quản lý ngân sách cấp xã.
Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: ngân sách nhà nước (NSNN), ngân sách địa phương, ngân sách cấp xã (NSX), dự toán ngân sách, chấp hành dự toán, quyết toán ngân sách, kiểm tra giám sát ngân sách, và các nguyên tắc quản lý ngân sách như tính chủ động, hiệu lực, phù hợp, công bằng và đồng bộ.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp, bao gồm:
- Các văn bản pháp luật liên quan như Luật NSNN số 83/2015/QH13, Nghị định số 163/2016/NĐ-CP, Thông tư số 344/TT-BTC.
- Báo cáo, tổng hợp số liệu từ UBND huyện Đông Anh và Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện Đông Anh.
- Tài liệu học thuật, luận văn, luận án và các nghiên cứu khoa học liên quan.
Phương pháp xử lý dữ liệu bao gồm tổng hợp số liệu trên bảng biểu, so sánh biến động thu - chi ngân sách cấp xã qua các năm 2021-2023, phân tích, tổng hợp và đánh giá thực trạng quản lý ngân sách cấp xã. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các xã trên địa bàn huyện Đông Anh với số liệu thu thập đầy đủ từ các báo cáo chính thức. Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích định lượng kết hợp phân tích định tính nhằm làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Tăng trưởng kinh tế và nguồn thu ngân sách địa phương: Giai đoạn 2021-2023, huyện Đông Anh duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân từ 6,9% đến 10,7%. Trong đó, thương mại - dịch vụ tăng trưởng mạnh với mức bình quân 13,6%, công nghiệp - xây dựng tăng 9,1%, còn nông nghiệp giảm nhẹ xuống còn 1,3%. Tổng thu ngân sách địa phương năm 2023 đạt khoảng 4.718 triệu đồng, tăng so với các năm trước.
Dự toán thu - chi ngân sách cấp xã: Dự toán thu ngân sách cấp xã có xu hướng giảm trong năm 2021 do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, sau đó tăng trở lại trong các năm 2022 và 2023, với mức tăng khoảng 238 tỷ đồng từ năm 2022 đến 2023. Dự toán chi ngân sách cấp xã tăng đều qua các năm, năm 2023 đạt 1.356 tỷ đồng, tăng 223 tỷ đồng so với năm 2022.
Thực trạng quản lý ngân sách cấp xã: Công tác lập dự toán ngân sách cấp xã được thực hiện theo quy trình chặt chẽ, có sự phối hợp giữa UBND xã, các ban ngành và Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện. Tuy nhiên, chỉ khoảng 40% số xã thực hiện tham mưu quản lý thu ngân sách một cách quyết liệt và hiệu quả, còn lại chủ yếu mang tính hình thức, chưa phát huy hết tiềm năng nguồn thu.
Tổ chức bộ máy quản lý ngân sách cấp xã: Bộ máy quản lý ngân sách xã gồm Chủ tịch UBND xã, kế toán ngân sách và thủ quỹ. Năng lực chuyên môn của cán bộ tài chính xã còn hạn chế, phần lớn chưa được đào tạo bài bản, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách. Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện có bộ phận chuyên trách quản lý ngân sách xã, thực hiện thẩm tra, hướng dẫn và giám sát các xã.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy, mặc dù huyện Đông Anh có nền kinh tế phát triển nhanh và nguồn thu ngân sách tăng trưởng tích cực, công tác quản lý ngân sách cấp xã vẫn còn nhiều hạn chế. Việc chỉ có khoảng 40% xã thực hiện tham mưu quản lý thu ngân sách hiệu quả phản ánh sự thiếu đồng bộ và năng lực quản lý còn yếu kém ở cấp xã. Điều này có thể do trình độ chuyên môn của cán bộ tài chính xã chưa đáp ứng yêu cầu, cùng với mô hình tổ chức bộ máy chưa tối ưu.
So sánh với các nghiên cứu trong ngành, tình trạng này không phải là hiếm ở các địa phương có quy mô tương tự, đặc biệt trong bối cảnh phân cấp ngân sách ngày càng tăng. Việc quản lý ngân sách cấp xã cần được nâng cao về tính chủ động, hiệu lực và công khai minh bạch để đảm bảo nguồn lực tài chính được sử dụng hiệu quả, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng kinh tế theo ngành, bảng dự toán thu - chi ngân sách cấp xã qua các năm, và sơ đồ tổ chức bộ máy quản lý ngân sách cấp xã để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.
Đề xuất và khuyến nghị
Nâng cao năng lực quản lý ngân sách cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ tài chính, kế toán ngân sách cho cán bộ tài chính xã nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và kỹ năng quản lý. Thời gian thực hiện trong vòng 1-2 năm, do Sở Tài chính phối hợp với UBND huyện tổ chức.
Hoàn thiện quy trình lập và chấp hành dự toán ngân sách: Xây dựng hướng dẫn chi tiết, chuẩn hóa quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã, tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hiện dự toán thu - chi. Thực hiện ngay trong các kỳ ngân sách hàng năm, do Phòng Tài chính – Kế hoạch huyện chủ trì.
Tăng cường công khai, minh bạch và giám sát cộng đồng: Đẩy mạnh công khai dự toán, quyết toán ngân sách cấp xã trên các phương tiện truyền thông địa phương, khuyến khích sự tham gia giám sát của cộng đồng nhằm nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình. Thời gian triển khai trong 1 năm, do UBND xã phối hợp với Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội thực hiện.
Tối ưu hóa tổ chức bộ máy quản lý ngân sách xã: Rà soát, sắp xếp lại bộ máy quản lý ngân sách cấp xã theo hướng tinh gọn, hiệu quả, phân công rõ ràng trách nhiệm giữa các bộ phận. Thực hiện trong vòng 2 năm, do UBND huyện chỉ đạo.
Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Áp dụng phần mềm quản lý ngân sách hiện đại, kết nối dữ liệu giữa các cấp để nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu sai sót và tăng tính chính xác. Thời gian triển khai trong 3 năm, do Sở Tài chính và UBND huyện phối hợp thực hiện.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã và huyện: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, hỗ trợ công tác lập kế hoạch, chấp hành và quyết toán ngân sách.
Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Thông tin về thực trạng và giải pháp quản lý ngân sách cấp xã giúp xây dựng chính sách phân cấp ngân sách phù hợp, tăng cường hiệu quả sử dụng nguồn lực công.
Giảng viên và sinh viên ngành Quản lý kinh tế, Tài chính công: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt là ngân sách cấp xã.
Các tổ chức nghiên cứu và tư vấn phát triển địa phương: Cung cấp dữ liệu và phân tích thực trạng giúp xây dựng các chương trình hỗ trợ nâng cao năng lực quản lý tài chính công tại địa phương.
Câu hỏi thường gặp
Ngân sách cấp xã là gì và vai trò của nó trong quản lý nhà nước?
Ngân sách cấp xã là toàn bộ các khoản thu, chi của chính quyền cấp xã được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định nhằm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền địa phương. Nó là công cụ tài chính quan trọng giúp cấp xã thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và quản lý nhà nước tại cơ sở.Phương pháp lập dự toán ngân sách cấp xã được thực hiện như thế nào?
Lập dự toán ngân sách cấp xã dựa trên các căn cứ như kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, chính sách thuế, phân cấp nguồn thu, định mức chi tiêu và số liệu thực hiện các năm trước. Quy trình gồm nhiều bước từ hướng dẫn, lập dự toán, thẩm định, trình HĐND xã phê duyệt đến công khai dự toán.Những yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
Hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã chịu ảnh hưởng bởi yếu tố khách quan như nguồn thu địa phương, sự phát triển kinh tế - xã hội, chính sách pháp luật; và yếu tố chủ quan như năng lực cán bộ quản lý, tổ chức bộ máy, công tác giám sát và minh bạch tài chính.Tại sao công tác quản lý ngân sách cấp xã ở Đông Anh còn nhiều hạn chế?
Nguyên nhân chính là do năng lực chuyên môn của cán bộ tài chính xã còn hạn chế, mô hình tổ chức bộ máy chưa tối ưu, công tác tham mưu và giám sát chưa quyết liệt, cùng với sự phức tạp trong phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi.Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
Các giải pháp gồm nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện quy trình lập và chấp hành dự toán, tăng cường công khai minh bạch, tối ưu hóa tổ chức bộ máy, và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách.
Kết luận
- Huyện Đông Anh có nền kinh tế phát triển nhanh với tốc độ tăng trưởng bình quân trên 9% giai đoạn 2021-2023, tạo điều kiện thuận lợi cho nguồn thu ngân sách địa phương tăng trưởng tích cực.
- Công tác quản lý ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện còn nhiều hạn chế, đặc biệt về năng lực cán bộ, tổ chức bộ máy và tính chủ động trong quản lý thu ngân sách.
- Dự toán thu - chi ngân sách cấp xã có biến động phù hợp với tình hình kinh tế và chính sách tài chính vĩ mô, nhưng việc chấp hành dự toán chưa đồng đều giữa các xã.
- Đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện quy trình, tăng cường minh bạch và ứng dụng công nghệ nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã đến năm 2030.
- Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các cấp chính quyền, cán bộ quản lý ngân sách và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực quản lý tài chính công.
Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và chính quyền địa phương cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Đông Anh.