Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Tại Việt Nam, chương trình giáo dục phổ thông mới được ban hành năm 2018 nhằm đổi mới toàn diện hệ thống giáo dục, trong đó hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn khoa học tự nhiên (KHTN) được xem là một trong những phương pháp giáo dục trọng tâm nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trung học cơ sở (THCS). Huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh, với đặc thù là huyện đảo có đa dạng nguồn gốc dân cư, đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc tổ chức hoạt động trải nghiệm môn KHTN cho học sinh. Thực trạng cho thấy hoạt động trải nghiệm tại các trường THCS ở đây còn mang tính hình thức, chưa phát huy hiệu quả, dẫn đến học sinh thiếu kỹ năng thực hành và năng lực thích ứng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN tại các trường THCS huyện Vân Đồn, đồng thời đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện. Nghiên cứu tập trung vào 5 trường THCS trong huyện, thực hiện trong giai đoạn 2019-2020, với trọng tâm là cải thiện các chỉ số về nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và hiệu quả tổ chức hoạt động trải nghiệm, góp phần nâng cao năng lực thực hành và phẩm chất của học sinh theo yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết giáo dục chủ đạo:

  1. Lý thuyết học tập dựa vào trải nghiệm (Experiential Learning Theory) của David Kolb, nhấn mạnh chu trình học tập gồm bốn giai đoạn: tiếp thu kinh nghiệm, quan sát phản hồi, hình thành khái niệm trừu tượng và thử nghiệm chủ động. Lý thuyết này làm nền tảng cho việc thiết kế các hoạt động trải nghiệm nhằm phát triển năng lực thực hành và tư duy phản biện của học sinh.

  2. Lý thuyết kiến tạo (Constructivism) của Piaget và Bruner, tập trung vào vai trò chủ thể của người học trong việc tự kiến tạo tri thức dựa trên kinh nghiệm cá nhân và môi trường học tập. Lý thuyết này hỗ trợ việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn học nhằm khuyến khích học sinh tự khám phá và vận dụng kiến thức.

  3. Lý thuyết hoạt động (Activity Theory) của Vygotsky và Galperin, nhấn mạnh sự tương tác xã hội và vai trò của môi trường trong quá trình học tập, đồng thời đề cao vai trò của giáo viên trong việc hướng dẫn và tổ chức hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh.

Các khái niệm chính bao gồm: hoạt động trải nghiệm, chủ đề môn học, quản lý giáo dục, năng lực học sinh, và chương trình giáo dục phổ thông mới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ 5 trường THCS huyện Vân Đồn, tỉnh Quảng Ninh, bao gồm khảo sát bằng phiếu hỏi (anket) với 50 cán bộ quản lý và giáo viên, phỏng vấn sâu 15 cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh, cùng với phân tích tài liệu chương trình giáo dục phổ thông mới và các văn bản pháp luật liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để đánh giá nhận thức và thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm, phân tích nội dung phỏng vấn để làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất biện pháp quản lý. Phần mềm SPSS được áp dụng để xử lý số liệu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong vòng 12 tháng, từ tháng 1/2019 đến tháng 12/2019, bao gồm các giai đoạn: thu thập dữ liệu (3 tháng), phân tích dữ liệu (4 tháng), đề xuất biện pháp và khảo nghiệm (3 tháng), hoàn thiện báo cáo (2 tháng).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN còn hạn chế: Khoảng 68% cán bộ quản lý và 72% giáo viên đánh giá hoạt động trải nghiệm là quan trọng nhưng chưa thực sự hiểu rõ về mục tiêu và phương pháp tổ chức. Chỉ 45% giáo viên được đào tạo bài bản về tổ chức hoạt động trải nghiệm.

  2. Thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm chưa đồng bộ và hiệu quả thấp: Chỉ khoảng 40% trường THCS tổ chức hoạt động trải nghiệm theo kế hoạch cụ thể, 35% trường có cơ sở vật chất đáp ứng tối thiểu cho các hoạt động thực hành. Tỷ lệ học sinh tham gia tích cực vào các hoạt động trải nghiệm chỉ đạt khoảng 50%.

  3. Công tác quản lý còn nhiều bất cập: Việc xây dựng kế hoạch, chỉ đạo, kiểm tra và đánh giá hoạt động trải nghiệm chưa được thực hiện thường xuyên và khoa học. Chỉ 30% hiệu trưởng có kế hoạch quản lý chi tiết và giám sát hiệu quả hoạt động trải nghiệm.

  4. Các yếu tố ảnh hưởng chủ yếu là năng lực giáo viên, cơ sở vật chất và sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội: 70% giáo viên cho biết thiếu kinh phí và thiết bị dạy học là rào cản lớn nhất; 60% cán bộ quản lý nhận định sự phối hợp với phụ huynh và cộng đồng còn yếu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN tại các trường THCS huyện Vân Đồn còn nhiều hạn chế, tương đồng với các nghiên cứu trong nước về quản lý hoạt động trải nghiệm ở bậc phổ thông. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ nhận thức chưa đầy đủ của đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên, thiếu nguồn lực vật chất và tài chính, cũng như thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. So với các mô hình giáo dục trải nghiệm thành công ở các nước phát triển, việc tổ chức hoạt động trải nghiệm tại Vân Đồn chưa phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức và tham gia của giáo viên, cán bộ quản lý, cũng như bảng tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng và mức độ tác động. Việc nâng cao năng lực tổ chức và quản lý hoạt động trải nghiệm là yếu tố then chốt để cải thiện chất lượng giáo dục toàn diện, phù hợp với mục tiêu của chương trình giáo dục phổ thông mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực cho cán bộ quản lý và giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý và tổ chức hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN, tập trung vào kỹ năng thiết kế hoạt động, phương pháp đánh giá và sử dụng công nghệ hỗ trợ. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và triển khai kế hoạch quản lý hoạt động trải nghiệm bài bản: Hiệu trưởng các trường cần xây dựng kế hoạch chi tiết, phân công nhiệm vụ rõ ràng, giám sát và đánh giá định kỳ hoạt động trải nghiệm. Kế hoạch này cần được hoàn thiện trước năm học mới và thực hiện xuyên suốt năm học.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị phục vụ hoạt động trải nghiệm: Nhà trường phối hợp với địa phương và các tổ chức xã hội huy động nguồn lực để nâng cấp phòng thí nghiệm, mua sắm thiết bị thực hành, tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh tham gia trải nghiệm. Mục tiêu hoàn thành trong vòng 1 năm.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng: Thiết lập các kênh giao tiếp thường xuyên với phụ huynh và các tổ chức xã hội để hỗ trợ tổ chức hoạt động trải nghiệm, đồng thời tạo môi trường học tập thực tế ngoài nhà trường như tham quan, giao lưu với các nhà khoa học. Thực hiện liên tục trong năm học.

  5. Khuyến khích phát huy vai trò chủ thể của học sinh: Tạo điều kiện để học sinh chủ động tham gia thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm, phát triển kỹ năng tự học, hợp tác và sáng tạo. Giáo viên cần hướng dẫn và hỗ trợ học sinh trong quá trình này.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THCS: Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng quản lý hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN, từ đó xây dựng kế hoạch và tổ chức hiệu quả các hoạt động giáo dục ngoài giờ.

  2. Giáo viên môn khoa học tự nhiên: Cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm, giúp giáo viên thiết kế bài giảng tích hợp trải nghiệm thực tế, nâng cao chất lượng dạy học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý giáo dục: Là tài liệu tham khảo quý giá về quản lý hoạt động trải nghiệm trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông, hỗ trợ nghiên cứu và phát triển chuyên môn.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động trải nghiệm trong các trường phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN là gì?
    Hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN là các hoạt động giáo dục ngoài giờ học được tổ chức theo các chủ đề liên quan đến kiến thức khoa học tự nhiên, giúp học sinh tương tác thực tế, phát triển kỹ năng và phẩm chất thông qua trải nghiệm thực hành.

  2. Tại sao quản lý hoạt động trải nghiệm lại quan trọng?
    Quản lý hiệu quả giúp đảm bảo hoạt động trải nghiệm được tổ chức bài bản, có kế hoạch, phù hợp với mục tiêu giáo dục, từ đó nâng cao chất lượng học tập và phát triển toàn diện năng lực học sinh.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý hoạt động trải nghiệm tại huyện Vân Đồn là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đầy đủ của cán bộ quản lý và giáo viên, thiếu nguồn lực vật chất, kinh phí hạn chế, và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực tổ chức hoạt động trải nghiệm cho giáo viên?
    Thông qua các khóa bồi dưỡng chuyên môn, tập huấn kỹ năng thiết kế và tổ chức hoạt động trải nghiệm, đồng thời tạo điều kiện cho giáo viên trao đổi kinh nghiệm và áp dụng công nghệ hỗ trợ giảng dạy.

  5. Hoạt động trải nghiệm có ảnh hưởng như thế nào đến học sinh?
    Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh phát triển kỹ năng thực hành, tư duy phản biện, khả năng giải quyết vấn đề, đồng thời hình thành phẩm chất như tự tin, trung thực và trách nhiệm, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn khoa học tự nhiên tại các trường THCS huyện Vân Đồn còn nhiều hạn chế về nhận thức, tổ chức và quản lý, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục toàn diện.
  • Nghiên cứu đã xác định các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến quản lý hoạt động trải nghiệm gồm năng lực cán bộ quản lý, giáo viên, cơ sở vật chất và sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực như bồi dưỡng năng lực, xây dựng kế hoạch quản lý bài bản, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường phối hợp các bên liên quan.
  • Các biện pháp được khảo nghiệm và đánh giá cao về tính khả thi, phù hợp với điều kiện thực tế của huyện Vân Đồn.
  • Tiếp theo, cần triển khai thực hiện các biện pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá hiệu quả trong các năm học tiếp theo để hoàn thiện mô hình quản lý hoạt động trải nghiệm theo chủ đề môn KHTN.

Hành động ngay hôm nay: Các trường THCS và cơ quan quản lý giáo dục địa phương nên phối hợp triển khai các giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng hoạt động trải nghiệm, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông mới.