Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn hóa học lớp 11 ở quận 9, TP.HCM

• Tác giả: Võ Thị Thu Thảo
• Người hướng dẫn: PGS. Trần Thị Hương
• Trường học: Trường Đại Học Sư Phạm Kỹ Thuật Thành Phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Giáo Dục Học
• Đề tài: Tổ Chức Hoạt Động Trải Nghiệm Trong Dạy Học Hóa Học Lớp 11 Tại Quận 9, TP.HCM
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Thành Phố Hồ Chí Minh

I. Cơ sở lý luận về hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học lớp 11

Chương này tập trung vào việc hệ thống hóa các khái niệm cơ bản liên quan đến hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học. Hoạt động trải nghiệm được định nghĩa là những hoạt động mà học sinh tham gia trực tiếp, giúp họ áp dụng kiến thức lý thuyết vào thực tiễn. Mục tiêu của hoạt động trải nghiệm là phát triển năng lực thực hành và khả năng sáng tạo của học sinh. Đặc biệt, trong dạy học hóa học, việc tổ chức hoạt động trải nghiệm không chỉ giúp học sinh hiểu sâu hơn về các khái niệm hóa học mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự hứng thú và yêu thích môn học. Theo nghiên cứu, việc kết hợp lý thuyết với thực hành thông qua hoạt động trải nghiệm sẽ giúp học sinh hình thành các kỹ năng cần thiết cho cuộc sống. Điều này cũng phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục hiện nay, nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh.

1.1. Ý nghĩa của hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học

Ý nghĩa của hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học rất quan trọng. Nó không chỉ giúp học sinh áp dụng kiến thức vào thực tiễn mà còn phát triển các kỹ năng mềm như làm việc nhóm, giao tiếp và giải quyết vấn đề. Học sinh có cơ hội trải nghiệm thực tế, từ đó hình thành những hiểu biết sâu sắc hơn về các hiện tượng hóa học. Việc tổ chức hoạt động trải nghiệm cũng giúp giáo viên đánh giá được năng lực và sự tiến bộ của học sinh một cách hiệu quả hơn. Theo một nghiên cứu, học sinh tham gia vào hoạt động trải nghiệm có xu hướng đạt kết quả học tập tốt hơn so với những học sinh chỉ học lý thuyết. Điều này cho thấy rằng hoạt động trải nghiệm không chỉ là một phương pháp dạy học mà còn là một công cụ quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giáo dục.

II. Thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học lớp 11 tại quận 9 TP

Chương này phân tích thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học tại các trường THPT ở quận 9, TP.HCM. Kết quả khảo sát cho thấy, mặc dù giáo viên và học sinh đều nhận thức được tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm, nhưng việc tổ chức còn gặp nhiều khó khăn. Một số giáo viên chưa có đủ kỹ năng và phương pháp để thiết kế và thực hiện hoạt động trải nghiệm hiệu quả. Hơn nữa, cơ sở vật chất và nguồn lực cho hoạt động trải nghiệm cũng còn hạn chế. Điều này dẫn đến việc nội dung và hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm chưa phong phú, không đáp ứng được nhu cầu học tập của học sinh. Tuy nhiên, một số trường đã có những bước tiến đáng kể trong việc áp dụng hoạt động trải nghiệm vào giảng dạy, tạo ra môi trường học tập tích cực và khuyến khích sự sáng tạo của học sinh.

2.1. Đánh giá chung về thực trạng hoạt động trải nghiệm

Đánh giá chung cho thấy rằng, mặc dù có những ưu điểm trong nhận thức về hoạt động trải nghiệm, nhưng thực tế tổ chức còn nhiều hạn chế. Các giáo viên nhận thức rõ về mục tiêu và ý nghĩa của hoạt động trải nghiệm, nhưng việc triển khai còn thiếu đồng bộ. Học sinh cũng bày tỏ mong muốn được tham gia nhiều hơn vào các hoạt động trải nghiệm, nhưng không phải lúc nào cũng có cơ hội. Việc thiếu hụt về tài liệu và phương tiện hỗ trợ cũng là một rào cản lớn. Do đó, cần có những biện pháp cụ thể để nâng cao chất lượng và hiệu quả của hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học lớp 11.

III. Biện pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học lớp 11

Chương này đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao chất lượng tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học hóa học lớp 11. Đầu tiên, cần xây dựng quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm rõ ràng, từ khâu chuẩn bị đến thực hiện và đánh giá. Thứ hai, đa dạng hóa các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm để phù hợp với nhu cầu và sở thích của học sinh. Thứ ba, phối hợp các phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm để tạo ra sự phong phú và hấp dẫn. Cuối cùng, đầu tư vào các nguồn lực cần thiết để tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả. Những biện pháp này không chỉ giúp nâng cao chất lượng dạy học mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự sáng tạo và hứng thú của học sinh với môn hóa học.

3.1. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm

Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm cần được thực hiện một cách bài bản. Bước đầu tiên là xác định mục tiêu cụ thể của hoạt động trải nghiệm. Sau đó, giáo viên cần thiết kế nội dung và hình thức tổ chức phù hợp với mục tiêu đã đề ra. Tiếp theo, việc chuẩn bị các nguồn lực cần thiết như tài liệu, thiết bị và không gian tổ chức cũng rất quan trọng. Cuối cùng, sau khi thực hiện hoạt động trải nghiệm, giáo viên cần tiến hành đánh giá kết quả và rút ra bài học kinh nghiệm cho những lần tổ chức sau. Quy trình này sẽ giúp đảm bảo rằng hoạt động trải nghiệm diễn ra hiệu quả và đạt được mục tiêu giáo dục đề ra.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển phẩm chất và năng lực người học trở thành nhiệm vụ trọng tâm. Tại các trường trung học phổ thông (THPT) quận 9, Thành phố Hồ Chí Minh, môn Hóa học lớp 11 được xác định là một trong những môn học trọng điểm cần đổi mới phương pháp giảng dạy để nâng cao chất lượng học tập. Theo ước tính, hơn 70% học sinh tại các trường THPT quận 9 chưa thực sự hứng thú và phát huy được năng lực sáng tạo trong học môn Hóa học do phương pháp dạy học truyền thống còn chiếm ưu thế.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát thực trạng tổ chức hoạt động trải nghiệm (HĐTN) trong dạy học môn Hóa học lớp 11 tại các trường THPT quận 9, đồng thời đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng hoạt động này nhằm phát triển năng lực thực tiễn và sáng tạo của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường THPT trên địa bàn quận 9 trong năm học 2019-2020, với đối tượng khảo sát gồm cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh lớp 11.

Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học, tăng cường sự gắn kết giữa lý thuyết và thực tiễn, từ đó nâng cao điểm trung bình môn Hóa học và phát triển các năng lực đặc thù như năng lực thực hành, năng lực giải quyết vấn đề và năng lực sáng tạo cho học sinh. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên trong việc xây dựng kế hoạch tổ chức HĐTN hiệu quả, phù hợp với đặc thù môn học và điều kiện thực tế của các trường THPT quận 9.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết học tập trải nghiệm nổi bật như mô hình học tập trải nghiệm của David Kolb, mô hình học tập qua kinh nghiệm của John Dewey và mô hình 4 giai đoạn học tập của Kurt Lewin. Theo Kolb, học tập là quá trình kiến thức được tạo ra thông qua chuyển đổi kinh nghiệm, trong đó người học trải qua bốn giai đoạn: kinh nghiệm cụ thể, quan sát và phản ánh, hình thành khái niệm trừu tượng và thử nghiệm ứng dụng. Dewey nhấn mạnh vai trò của việc học qua làm, cho rằng giáo dục phải gắn liền với cuộc sống thực tế và học sinh phải là người tham gia tích cực trong quá trình học tập. Lewin bổ sung mô hình học tập trải nghiệm với chu trình phản hồi liên tục giữa hành động và nhận thức.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: hoạt động trải nghiệm (HĐTN), năng lực hóa học, năng lực trải nghiệm, phương pháp dạy học tích cực, và tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học. HĐTN được định nghĩa là hoạt động giáo dục trong đó học sinh trực tiếp tham gia các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên nhằm phát triển phẩm chất, năng lực chung và năng lực đặc thù môn học.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực trạng tại 4 trường THPT quận 9 gồm Nguyễn Huệ, Phước Long, Long Trường và Nguyễn Văn Tăng trong năm học 2019-2020. Đối tượng khảo sát gồm 40 cán bộ quản lý, 60 giáo viên và 400 học sinh lớp 11. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng.

Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS với các kỹ thuật thống kê mô tả, kiểm định t-test và phân tích tương quan để đánh giá nhận thức, thực trạng tổ chức và hiệu quả của HĐTN. Ngoài ra, phương pháp quan sát trực tiếp và phỏng vấn sâu được áp dụng để thu thập thông tin bổ sung, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến tổ chức HĐTN.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2019 đến tháng 4/2020, bao gồm các giai đoạn: tổng hợp lý thuyết, khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường THPT Nguyễn Văn Tăng với lớp thực nghiệm và lớp đối chứng nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của biện pháp tổ chức HĐTN theo chủ đề “Pin sinh học”.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Nhận thức về HĐTN: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên nhận thức đúng về bản chất, mục tiêu và ý nghĩa của HĐTN trong dạy học môn Hóa học lớp 11. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 60% học sinh hiểu rõ vai trò của HĐTN trong việc phát triển năng lực và hứng thú học tập.

2. Thực trạng tổ chức nội dung HĐTN: Chỉ khoảng 55% giáo viên tổ chức các hoạt động trải nghiệm theo nội dung chương trình, còn lại chủ yếu tập trung vào các bài tập lý thuyết và thực hành truyền thống. Hình thức tổ chức HĐTN còn đơn điệu, chủ yếu là thí nghiệm trong phòng lab (chiếm 70%), ít sử dụng các hình thức đa dạng như dự án, trò chơi hóa học hay hoạt động ngoài trời.

3. Phương pháp tổ chức và đánh giá: Khoảng 65% giáo viên sử dụng phương pháp truyền đạt kết hợp với thí nghiệm, nhưng chỉ 40% áp dụng phối hợp các phương pháp tổ chức HĐTN đa dạng. Việc đánh giá kết quả HĐTN còn hạn chế, chủ yếu dựa trên điểm bài tập và quan sát, chưa có hệ thống đánh giá năng lực toàn diện.

4. Điều kiện tổ chức: Các trường THPT quận 9 có nguồn lực giáo dục tương đối đầy đủ với trung bình 15 giáo viên dạy Hóa học mỗi trường và trang thiết bị thí nghiệm cơ bản. Tuy nhiên, chỉ khoảng 50% trường có đầu tư đủ nguồn lực cho các hoạt động trải nghiệm ngoài giờ học chính khóa.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về HĐTN tương đối tích cực, phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về vai trò của học tập trải nghiệm trong phát triển năng lực học sinh. Tuy nhiên, sự hạn chế trong tổ chức nội dung và phương pháp HĐTN phản ánh thực trạng áp lực chương trình và thói quen giảng dạy truyền thống vẫn còn phổ biến.

Việc tổ chức HĐTN chủ yếu tập trung vào thí nghiệm trong phòng lab là phù hợp với đặc thù môn Hóa học, nhưng thiếu đa dạng hình thức làm giảm hiệu quả phát triển năng lực sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc phối hợp các phương pháp tổ chức như học tập dự án, trò chơi hóa học và hoạt động thực tế ngoài lớp học được khuyến khích nhằm tăng tính hấp dẫn và thực tiễn.

Hạn chế trong đánh giá kết quả HĐTN cũng là điểm nghẽn cần khắc phục để đảm bảo việc phát triển năng lực học sinh được theo dõi và điều chỉnh kịp thời. Điều kiện tổ chức còn thiếu hụt về nguồn lực đầu tư cho hoạt động trải nghiệm ngoài giờ học chính khóa cũng ảnh hưởng đến chất lượng tổ chức.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức của các nhóm đối tượng, biểu đồ tròn phân bố hình thức tổ chức HĐTN và bảng so sánh điểm trung bình môn Hóa học giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng sau khi áp dụng biện pháp tổ chức HĐTN.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng quy trình tổ chức HĐTN chuẩn hóa: Thiết kế quy trình chi tiết từ khâu chuẩn bị, triển khai đến đánh giá hoạt động trải nghiệm trong môn Hóa học, đảm bảo tính hệ thống và phù hợp với đặc thù môn học. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, do phòng giáo dục phối hợp với các trường THPT quận 9 triển khai.

2. Đa dạng hóa hình thức tổ chức HĐTN: Khuyến khích giáo viên áp dụng các hình thức như học tập dự án, trò chơi hóa học, hoạt động thực tế ngoài lớp học và thí nghiệm sáng tạo nhằm tăng tính hấp dẫn và phát triển toàn diện năng lực học sinh. Thời gian áp dụng từ năm học tiếp theo, do giáo viên chủ động thực hiện.

3. Phối hợp các phương pháp tổ chức HĐTN: Kết hợp linh hoạt giữa phương pháp truyền đạt, thí nghiệm, thảo luận nhóm và tự học nhằm phát huy tối đa vai trò chủ động của học sinh trong quá trình trải nghiệm. Đào tạo bồi dưỡng giáo viên về kỹ năng tổ chức phương pháp đa dạng trong 3 tháng.

4. Đầu tư nguồn lực cho HĐTN: Tăng cường trang thiết bị thí nghiệm, tài liệu hướng dẫn và kinh phí tổ chức các hoạt động trải nghiệm ngoài giờ học chính khóa. Nhà trường phối hợp với các cấp quản lý và phụ huynh học sinh huy động nguồn lực trong vòng 1 năm.

Các giải pháp trên cần được đồng bộ triển khai nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học lớp 11, góp phần phát triển năng lực thực tiễn và sáng tạo của học sinh tại các trường THPT quận 9.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên môn Hóa học THPT: Nghiên cứu giúp giáo viên hiểu rõ hơn về vai trò và cách tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả, từ đó đổi mới phương pháp giảng dạy, tăng cường hứng thú và năng lực học sinh.

2. Cán bộ quản lý giáo dục: Hỗ trợ trong việc xây dựng kế hoạch, chính sách và đầu tư nguồn lực phù hợp để phát triển hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học tại các trường THPT.

3. Sinh viên ngành Sư phạm Hóa học: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu về lý thuyết và thực tiễn tổ chức hoạt động trải nghiệm, chuẩn bị kỹ năng sư phạm hiện đại khi ra trường.

4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn về đổi mới phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục môn Hóa học ở bậc phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

1. Hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học là gì?
   Hoạt động trải nghiệm là quá trình học sinh trực tiếp tham gia các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên nhằm phát triển kiến thức, kỹ năng và phẩm chất thông qua trải nghiệm thực tế, không chỉ học lý thuyết suông.

2. Tại sao cần tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học lớp 11?
   Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh gắn kết kiến thức với thực tiễn, phát triển năng lực thực hành, tư duy sáng tạo và giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao hứng thú và hiệu quả học tập môn Hóa học.

3. Những hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm phổ biến là gì?
   Các hình thức gồm thí nghiệm trong phòng lab, học tập dự án, trò chơi hóa học, hoạt động thực tế ngoài lớp học và thảo luận nhóm, giúp đa dạng hóa phương pháp dạy học và phát huy vai trò chủ động của học sinh.

4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả hoạt động trải nghiệm?
   Đánh giá hiệu quả dựa trên kết quả học tập, sự phát triển năng lực thực hành, thái độ tích cực và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh thông qua quan sát, bài tập thực hành, sản phẩm dự án và phản hồi của học sinh.

5. Các yếu tố ảnh hưởng đến tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học là gì?
   Bao gồm nhận thức của giáo viên và học sinh, nguồn lực vật chất, phương pháp tổ chức, sự phối hợp giữa nhà trường và gia đình, cũng như chính sách hỗ trợ từ các cấp quản lý giáo dục.

Kết luận

• Hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học lớp 11 tại các trường THPT quận 9 còn nhiều hạn chế về nội dung, hình thức tổ chức và đánh giá kết quả.
• Nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về HĐTN tương đối tích cực, nhưng học sinh chưa thực sự hiểu và phát huy được vai trò của hoạt động này.
• Đa dạng hóa hình thức tổ chức và phối hợp các phương pháp dạy học là giải pháp then chốt để nâng cao chất lượng HĐTN.
• Đầu tư nguồn lực và xây dựng quy trình tổ chức chuẩn hóa là cần thiết để đảm bảo tính hiệu quả và bền vững của hoạt động trải nghiệm.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực nghiệm các biện pháp đề xuất rộng rãi, đào tạo bồi dưỡng giáo viên và xây dựng hệ thống đánh giá toàn diện.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và các bên liên quan tích cực áp dụng và phát triển hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, góp phần phát triển năng lực toàn diện cho học sinh.