Tổng quan nghiên cứu

Vùng ven biển Việt Nam trải dài hơn 3.200 km, là khu vực có tiềm năng phát triển kinh tế lớn nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức trong quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định, với diện tích 550 km² và dân số khoảng 173.000 người (năm 2016), có vị trí địa lý đặc biệt quan trọng với 32 km bờ biển và hai đầm lớn là Đề Gi và Trà Ổ. Khu vực này đang chịu áp lực lớn từ hoạt động khai thác thủy hải sản quá mức, phát triển nuôi trồng thủy sản ồ ạt, khai thác khoáng sản và biến đổi khí hậu, dẫn đến suy thoái tài nguyên đất đai và môi trường ven biển.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ cơ sở địa lý của vùng ven biển thuộc 4 xã Mỹ Thành, Mỹ An, Mỹ Thọ, Mỹ Thắng nhằm đề xuất phương án phân vùng tự nhiên đất đai làm cơ sở định hướng không gian sử dụng và quản lý đất đai bền vững. Nghiên cứu tập trung vào phân tích các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội, hiện trạng sử dụng đất và xung đột trong khai thác tài nguyên, từ đó đề xuất giải pháp quản lý phù hợp.

Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong không gian dải lãnh thổ ven biển của 4 xã trên thuộc huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định, với dữ liệu thu thập từ năm 2012 đến 2017. Ý nghĩa nghiên cứu nằm ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho quản lý đất đai bền vững, góp phần hài hòa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường, đồng thời ứng phó với biến đổi khí hậu và các tác động thiên tai tại khu vực ven biển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết địa lý học tổng hợp: Nhấn mạnh tính không gian, thời gian và mối quan hệ tương hỗ giữa các thành phần tự nhiên và xã hội trong lãnh thổ, làm cơ sở cho phân vùng địa lý tự nhiên và quản lý tài nguyên.
  • Mô hình quản lý đất đai bền vững: Được định nghĩa bởi Ngân hàng Thế giới và FAO, quản lý đất đai bền vững là quá trình tích hợp quản lý đất đai, nước, đa dạng sinh học và môi trường nhằm đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại đến thế hệ tương lai.
  • Lý thuyết quản lý tổng hợp đới bờ (ICZM): Quản lý tổng hợp vùng bờ biển nhằm cân bằng phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên trong phạm vi không gian và thời gian xác định.
  • Khái niệm phân vùng địa lý tự nhiên: Phân chia lãnh thổ thành các đơn vị đồng nhất tương đối về điều kiện tự nhiên dựa trên nguyên tắc phát sinh, tổng hợp, tính đồng nhất và cùng chung lãnh thổ.

Các khái niệm chính bao gồm: tài nguyên thiên nhiên, quản lý đất đai, phát triển bền vững, biến đổi khí hậu, và xung đột sử dụng đất.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ bản đồ địa chất, địa mạo, thổ nhưỡng, hiện trạng sử dụng đất, quy hoạch sử dụng đất huyện Phù Mỹ; báo cáo kinh tế - xã hội, thống kê dân số, các đề tài nghiên cứu liên quan; khảo sát thực địa tại 4 xã ven biển từ ngày 9 đến 13/7/2017.
  • Phương pháp chọn mẫu: Khảo sát thực địa theo 3 tuyến chính nhằm thu thập dữ liệu về điều kiện tự nhiên và hiện trạng sử dụng đất, kết hợp với dữ liệu thứ cấp để đảm bảo tính toàn diện và chính xác.
  • Phương pháp phân tích:
    • Phân tích liên kết các thành phần tự nhiên dựa trên bản đồ thành phần và hiện trạng sử dụng đất để xác định ranh giới phân vùng địa lý tự nhiên.
    • Sử dụng bản đồ và ảnh vệ tinh để biên tập, chuẩn hóa dữ liệu, xây dựng bản đồ phân vùng và định hướng sử dụng đất bền vững.
    • Phân tích hiện trạng xung đột sử dụng đất và tác động của biến đổi khí hậu.
  • Timeline nghiên cứu: Từ năm 2012 đến 2017, trong đó khảo sát thực địa tập trung vào tháng 7/2017.

Quy trình nghiên cứu gồm ba bước chính: xác định mục tiêu và thu thập dữ liệu; phân tích đặc điểm tự nhiên và kinh tế - xã hội, xây dựng bản đồ phân vùng; đề xuất định hướng quản lý đất đai bền vững.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân vùng địa lý tự nhiên rõ ràng: Khu vực nghiên cứu được phân thành 7 tiểu vùng địa lý tự nhiên dựa trên đặc điểm địa hình, địa mạo, thổ nhưỡng và sinh thái, bao gồm vùng núi Mũi Bằng, sườn đồi Hóc Nhạn, đồng bằng ven biển Phù Mỹ, đầm lầy đất ngập nước Trà Ổ và Đề Gi, cồn cát Mỹ Thắng - Mỹ Thành, bãi biển và núi sót mũi Vi Rồng. Mỗi tiểu vùng có đặc trưng riêng biệt về độ cao, loại đất và điều kiện sinh thái, tạo cơ sở khoa học cho quản lý đất đai.

  2. Hiện trạng sử dụng đất đa dạng và có xung đột: Năm 2016, diện tích đất sử dụng tại vùng ven biển huyện Phù Mỹ phân bố chủ yếu cho nông nghiệp (chiếm khoảng 60%), nuôi trồng thủy sản (khoảng 20%), đất rừng và đất phi nông nghiệp còn lại. Hoạt động khai thác khoáng sản titan tại các cồn cát Mỹ Thành và Mỹ An gây ra sự phá hủy rừng chắn gió và làm suy thoái môi trường đất, ảnh hưởng đến đời sống dân cư. Tỷ lệ đất bị ô nhiễm và suy thoái tăng khoảng 15% so với giai đoạn trước.

  3. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và thiên tai: Khu vực chịu tác động mạnh của bão, lũ lụt và nước biển dâng, với lượng mưa trung bình năm 1.891 mm, tập trung 75-80% vào mùa mưa từ tháng 9 đến 12. Biên độ thủy triều từ 0,3 đến 2 m, gây ngập úng đất nông nghiệp và làm thay đổi hệ sinh thái đầm phá. Tình trạng xói mòn bờ biển và bồi tụ đất diễn ra không đồng đều, ảnh hưởng đến quy hoạch sử dụng đất.

  4. Cơ sở địa chất và thổ nhưỡng phong phú: Địa chất vùng ven biển gồm các thành tạo tiền Cambri, Mesozoi và trầm tích Đệ tứ với độ dày trầm tích lên đến 71 m. Đất đai đa dạng gồm đất cát, đất mặn, đất phù sa, đất xám và đất vàng đỏ trên đá mẹ granite, phân bố theo địa hình và ảnh hưởng đến khả năng sử dụng đất. Đất cát và đất mặn chiếm khoảng 40% diện tích vùng ven biển, đòi hỏi quản lý đặc thù để bảo vệ và sử dụng hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy sự phân hóa rõ rệt về điều kiện tự nhiên và hiện trạng sử dụng đất tại vùng ven biển huyện Phù Mỹ, phù hợp với các nguyên tắc phân vùng địa lý tự nhiên. Việc khai thác khoáng sản titan và nuôi trồng thủy sản ồ ạt đã gây ra xung đột sử dụng đất và suy thoái môi trường, tương tự như các nghiên cứu tại các vùng ven biển khác ở miền Trung Việt Nam. Biến đổi khí hậu làm gia tăng rủi ro thiên tai, đòi hỏi phải có các giải pháp quản lý tổng hợp và thích ứng linh hoạt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố diện tích sử dụng đất theo loại hình, bản đồ phân vùng địa lý tự nhiên và bản đồ hiện trạng môi trường để minh họa rõ ràng các khu vực chịu tác động và tiềm năng phát triển. So sánh với các nghiên cứu tại Quảng Bình và Hải Phòng cho thấy tầm quan trọng của việc áp dụng quản lý tổng hợp đới bờ và quản lý đất đai bền vững nhằm cân bằng phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và thực hiện quy hoạch sử dụng đất bền vững theo phân vùng địa lý tự nhiên: Định hướng sử dụng đất phù hợp với đặc điểm từng tiểu vùng, ưu tiên bảo vệ rừng chắn gió, đất ngập nước và hạn chế khai thác khoáng sản tại các khu vực nhạy cảm. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, do UBND huyện phối hợp Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Bình Định chủ trì.

  2. Tăng cường quản lý và giám sát hoạt động khai thác khoáng sản và nuôi trồng thủy sản: Áp dụng các biện pháp kỹ thuật giảm thiểu ô nhiễm, phục hồi rừng ngập mặn và đất bị suy thoái, đồng thời xử lý nghiêm các vi phạm. Thực hiện liên tục, với báo cáo đánh giá hàng năm, do các cơ quan chức năng và cộng đồng dân cư phối hợp thực hiện.

  3. Phát triển mô hình quản lý tổng hợp đới bờ (ICZM): Thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành, tăng cường đào tạo cán bộ và nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ tài nguyên và môi trường ven biển. Thời gian triển khai 5 năm, do Sở Tài nguyên và Môi trường cùng các sở ngành liên quan đảm nhiệm.

  4. Ứng phó biến đổi khí hậu và thiên tai: Xây dựng kế hoạch phòng chống bão lũ, quản lý nước và bảo vệ đất ngập nước, đồng thời phát triển các mô hình canh tác thích ứng với biến đổi khí hậu. Thực hiện trong 3 năm đầu, do Ban chỉ huy phòng chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn huyện chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về tài nguyên và môi trường: Sở Tài nguyên và Môi trường, UBND huyện Phù Mỹ có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch và quản lý đất đai bền vững phù hợp với điều kiện địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực địa lý, quản lý tài nguyên và môi trường: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn quý giá để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về quản lý đất đai ven biển và ứng phó biến đổi khí hậu.

  3. Doanh nghiệp khai thác khoáng sản và nuôi trồng thủy sản: Tham khảo để điều chỉnh hoạt động khai thác, nuôi trồng theo hướng bền vững, giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và cộng đồng dân cư.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức phi chính phủ: Nâng cao nhận thức về bảo vệ tài nguyên đất đai và môi trường, tham gia vào các hoạt động quản lý, giám sát và bảo vệ vùng ven biển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần phân vùng địa lý tự nhiên trong quản lý đất đai ven biển?
    Phân vùng giúp xác định các khu vực có đặc điểm tự nhiên đồng nhất, từ đó xây dựng kế hoạch sử dụng đất phù hợp, hạn chế xung đột và bảo vệ môi trường hiệu quả. Ví dụ, vùng đất ngập nước cần được bảo vệ để duy trì hệ sinh thái và phòng chống thiên tai.

  2. Quản lý đất đai bền vững khác gì so với quản lý đất đai truyền thống?
    Quản lý đất đai bền vững tích hợp các yếu tố môi trường, kinh tế và xã hội, đảm bảo sử dụng tài nguyên không làm suy thoái đất và bảo vệ sinh kế lâu dài, trong khi quản lý truyền thống thường tập trung vào khai thác và sử dụng ngắn hạn.

  3. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến đất đai ven biển huyện Phù Mỹ?
    Biến đổi khí hậu gây ra nước biển dâng, bão lũ và xói mòn bờ biển, làm ngập úng đất nông nghiệp, suy giảm chất lượng đất và thay đổi hệ sinh thái đầm phá, ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất và đời sống người dân.

  4. Các giải pháp chính để giảm thiểu xung đột sử dụng đất tại vùng ven biển là gì?
    Bao gồm quy hoạch sử dụng đất theo phân vùng tự nhiên, kiểm soát khai thác khoáng sản, phát triển nuôi trồng thủy sản bền vững, phục hồi rừng ngập mặn và tăng cường quản lý tổng hợp đới bờ.

  5. Làm thế nào để cộng đồng dân cư tham gia vào quản lý đất đai bền vững?
    Thông qua đào tạo, tuyên truyền, xây dựng quy ước cộng đồng, thành lập tổ tự quản và phối hợp với chính quyền địa phương trong giám sát và bảo vệ tài nguyên đất đai và môi trường.

Kết luận

  • Đã xác định được 7 tiểu vùng địa lý tự nhiên với đặc điểm riêng biệt làm cơ sở khoa học cho quản lý đất đai bền vững vùng ven biển huyện Phù Mỹ.
  • Hiện trạng sử dụng đất đa dạng nhưng tồn tại nhiều xung đột và suy thoái môi trường do khai thác khoáng sản và nuôi trồng thủy sản không hợp lý.
  • Biến đổi khí hậu và thiên tai tác động mạnh đến tài nguyên đất đai và hệ sinh thái ven biển, đòi hỏi các giải pháp quản lý tổng hợp và thích ứng.
  • Đề xuất các giải pháp quy hoạch, quản lý và giám sát nhằm bảo vệ tài nguyên đất đai, phát triển kinh tế bền vững và nâng cao năng lực ứng phó biến đổi khí hậu.
  • Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực tiễn quan trọng cho các nhà quản lý, nghiên cứu và cộng đồng trong việc phát triển bền vững vùng ven biển huyện Phù Mỹ.

Next steps: Triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, xây dựng kế hoạch chi tiết và tổ chức đào tạo nâng cao nhận thức cho các bên liên quan.

Call to action: Các cơ quan quản lý và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn, góp phần bảo vệ và phát triển bền vững vùng ven biển Phù Mỹ.