I. Tổng Quan Về Phân Cấp Quản Lý Ngân Sách Nhà Nước Hiện Nay
Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước (PCQLNSNN) là quá trình phân chia nguồn thu, nhiệm vụ chi, và thẩm quyền quyết định các vấn đề liên quan đến ngân sách nhà nước giữa các cấp chính quyền. Chế độ phân cấp ngân sách ở Việt Nam có lịch sử phát triển lâu dài, bắt đầu từ Nghị định 168/CP năm 1961, nhằm thiết lập nguồn ngân sách cho cả trung ương và địa phương, thúc đẩy sự chủ động của ngân sách địa phương (NSĐP). Mục tiêu là tránh sự phụ thuộc quá mức vào ngân sách trung ương (NSTW), đồng thời khuyến khích các địa phương tìm kiếm và khai thác hiệu quả các nguồn thu. Phân cấp quản lý cũng tạo điều kiện cho việc chủ động quyết định, tìm kiếm, tận thu các nguồn thu ở địa phương; chủ động sử dụng nguồn thu thu được để trang trải cho các nhiệm vụ chi ở địa phương, từ đó tiến tới đảm bảo “nguyên tắc cân bằng thu chi ngân sách”; chủ động xử lý trong trường hợp nguồn thu không đạt dự toán. Các văn bản pháp luật như Luật Ngân sách nhà nước 2015 và các văn bản hướng dẫn đã không ngừng hoàn thiện hệ thống phân cấp ngân sách.
1.1. Khái niệm và ý nghĩa của Phân cấp quản lý ngân sách
Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước là việc phân định rõ ràng trách nhiệm và quyền hạn giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương trong việc quản lý thu, chi ngân sách. Việc phân cấp này không chỉ giúp tăng tính chủ động, sáng tạo của chính quyền địa phương trong việc huy động và sử dụng nguồn lực, mà còn nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công, đảm bảo sự cân đối giữa thu và chi ngân sách ở các cấp. Việc phân cấp này được quy định cụ thể trong Luật Ngân sách nhà nước và các văn bản hướng dẫn thi hành.
1.2. Lịch sử hình thành và phát triển Phân cấp ngân sách ở VN
Chế độ phân cấp ngân sách ở Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, từ Nghị định 168/CP năm 1961 đến Luật Ngân sách nhà nước 2015. Mỗi giai đoạn đều có những điều chỉnh phù hợp với tình hình kinh tế - xã hội của đất nước. Mục tiêu xuyên suốt là tăng cường tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm của chính quyền địa phương trong quản lý ngân sách, đồng thời đảm bảo vai trò chủ đạo của ngân sách trung ương trong việc điều tiết vĩ mô nền kinh tế. Các văn bản pháp luật như Nghị quyết số 108-CP, Nghị quyết số 138-HĐBT, Luật ngân sách nhà nước năm 2002, Luật ngân sách nhà nước 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành đã góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về phân cấp quản lý ngân sách.
II. Thực Trạng Phân Cấp Nguồn Thu Ngân Sách Nhà Nước Hiện Nay
Hiện nay, việc phân cấp nguồn thu giữa các cấp ngân sách được quy định trong Luật Ngân sách nhà nước. Tuy nhiên, vẫn còn những bất cập trong việc xác định nguồn thu nào thuộc về trung ương, nguồn thu nào thuộc về địa phương. Điều này dẫn đến sự chồng chéo, tranh chấp về quyền lợi giữa các cấp, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý thu ngân sách. Thực tế cho thấy, nhiều địa phương còn gặp khó khăn trong việc tạo nguồn thu ổn định, bền vững, dẫn đến tình trạng phụ thuộc vào bổ sung từ ngân sách trung ương. Các quy định về thẩm quyền ban hành khoản thu chưa tạo sự chủ động cho các địa phương. Quy định về tăng thu từ nguồn thu phát sinh từ dự án mới đi hoạt động. Cần có giải pháp để khắc phục tình trạng này, đảm bảo tính công bằng, minh bạch trong phân chia nguồn thu.
2.1. Các nguồn thu được phân cấp cho ngân sách địa phương
Ngân sách địa phương được giao quản lý nhiều nguồn thu quan trọng, bao gồm các loại thuế (như thuế thu nhập cá nhân, thuế giá trị gia tăng), phí và lệ phí, và các khoản thu từ hoạt động kinh tế trên địa bàn. Tuy nhiên, tỷ lệ phân chia các nguồn thu này giữa ngân sách trung ương và ngân sách địa phương vẫn còn nhiều tranh cãi, chưa thực sự phản ánh đúng vai trò và trách nhiệm của mỗi cấp trong việc phát triển kinh tế - xã hội. Việc phân chia tỷ lệ các loại thuế cần được điều chỉnh để đảm bảo nguồn thu cho ngân sách địa phương, tạo điều kiện cho địa phương chủ động hơn trong việc thực hiện các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội.
2.2. Bất cập trong phân chia nguồn thu và giải pháp khắc phục
Một trong những bất cập lớn nhất hiện nay là sự thiếu rõ ràng, minh bạch trong việc phân chia nguồn thu giữa các cấp. Nhiều địa phương phản ánh rằng, tỷ lệ phân chia hiện tại chưa đảm bảo đủ nguồn lực để thực hiện các nhiệm vụ chi, đặc biệt là các địa phương có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn. Để khắc phục tình trạng này, cần rà soát, điều chỉnh lại tỷ lệ phân chia nguồn thu một cách hợp lý, đồng thời tăng cường công khai, minh bạch thông tin về ngân sách để người dân và doanh nghiệp giám sát.
III. Vấn Đề Phân Cấp Nhiệm Vụ Chi Ngân Sách Cho Các Cấp Hiện Nay
Việc phân cấp nhiệm vụ chi cho các cấp ngân sách cần đảm bảo sự phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của từng cấp, đồng thời tạo điều kiện cho các địa phương chủ động trong việc thực hiện các chính sách phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, nhiều nhiệm vụ chi vẫn còn chồng chéo giữa trung ương và địa phương, gây khó khăn cho việc quản lý, điều hành ngân sách. Quy định về áp dụng mức chi của chính quyền địa phương. Quy định về điều kiện thực hiện chi ngân sách nhà nước tại Điều 12 Luật NSNN 2015. Cần có sự phân định rõ ràng hơn về trách nhiệm chi tiêu giữa các cấp, tránh tình trạng đùn đẩy, né tránh trách nhiệm.
3.1. Phân cấp nhiệm vụ chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển
Phân cấp nhiệm vụ chi cần được thực hiện một cách khoa học, hợp lý, đảm bảo rằng mỗi cấp ngân sách có đủ nguồn lực để thực hiện các nhiệm vụ được giao. Cần phân biệt rõ giữa chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển, đồng thời xác định rõ trách nhiệm của từng cấp trong việc quản lý, sử dụng các khoản chi này. Việc phân cấp này phải tuân thủ các nguyên tắc và tiêu chí đã được quy định trong Luật Ngân sách nhà nước.
3.2. Chồng chéo và bất cập trong phân cấp nhiệm vụ chi hiện nay
Tình trạng chồng chéo, trùng lặp trong phân cấp nhiệm vụ chi là một trong những vấn đề nổi cộm hiện nay. Nhiều nhiệm vụ chi được giao cho cả trung ương và địa phương, dẫn đến sự phân tán nguồn lực, giảm hiệu quả đầu tư. Để giải quyết vấn đề này, cần rà soát, điều chỉnh lại các quy định về phân cấp nhiệm vụ chi, đảm bảo sự rõ ràng, minh bạch và phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương. Bên cạnh đó, cần tăng cường sự phối hợp giữa các cấp, các ngành trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ chi.
IV. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Về Phân Cấp Ngân Sách Nhà Nước
Để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước, cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về phân cấp ngân sách, đảm bảo tính đồng bộ, minh bạch và phù hợp với thực tiễn. Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định còn bất cập, chồng chéo, đồng thời tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện phân cấp ngân sách ở các cấp, các ngành. Thiết nghĩ, muốn tạo lập nguồn ngân sách ổn định cho nhà nước để đảm bảo trang trải cho các hoạt động của nhà nước đồng thời vẫn đảm bảo tạo ra sự chủ động của chính quyền địa phương trong việc tạo lập ngân sách thì cần phải thiết lập một hành lang pháp lý đầy đủ, minh bạch, khắc phục được những hạn chế của hệ thống pháp luật trước đó, đồng thời phù hợp với sự thay đổi của các quan hệ về ngân sách nhà nước, với sự thay đổi của các điều kiện kinh tế và với thông lệ quốc tế.
4.1. Hoàn thiện quy định về phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi
Cần xác định rõ các nguồn thu và nhiệm vụ chi thuộc về trung ương và địa phương. Điều này giúp tăng tính tự chủ của ngân sách địa phương và giảm sự phụ thuộc vào ngân sách trung ương. Đồng thời, cần có quy định cụ thể về tỷ lệ phân chia các nguồn thu giữa các cấp, đảm bảo công bằng, minh bạch và phù hợp với điều kiện thực tế của từng địa phương. Quy định về thẩm quyền ban hành khoản thu cần tạo sự chủ động cho các địa phương. Cần quy định mức hỗ trợ cụ thể trong 5 quy định về số thu bổ sung có mục tiêu hỗ trợ khắc phục thiên tai, thảm họa, dịch bệnh.
4.2. Tăng cường công khai minh bạch và trách nhiệm giải trình
Minh bạch ngân sách là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả quản lý và sử dụng ngân sách nhà nước. Cần tăng cường công khai thông tin về ngân sách, bao gồm các khoản thu, chi, dự toán và quyết toán ngân sách. Đồng thời, cần nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý ngân sách, đảm bảo rằng mọi khoản chi tiêu đều được thực hiện một cách hợp lý, hiệu quả và đúng quy định của pháp luật.
V. Ứng Dụng Thực Tiễn và Kết Quả Nghiên Cứu về Phân Cấp Ngân Sách
Nghiên cứu này tập trung phân tích những ứng dụng thực tiễn và kết quả đã đạt được trong quá trình phân cấp quản lý ngân sách nhà nước ở Việt Nam. Từ việc đánh giá hiệu quả của các chính sách đã được triển khai, chúng ta có thể rút ra những bài học kinh nghiệm quý báu và đề xuất các giải pháp phù hợp để tiếp tục hoàn thiện hệ thống ngân sách nhà nước. Các quy định về phân cấp nguồn thu đảm bảo được vị trí vai trò chủ đạo của NSTW đồng thời hỗ trợ các địa phương chưa tự cân đối được ngân sách; quy định về bổ sung có mục tiêu từ NSTW cho NSĐP đã khắc phục tình trạng xin cho ngân sách và ỷ lại của NSĐP với NSTW.
5.1. Đánh giá hiệu quả thực thi Luật Ngân sách nhà nước 2015
Luật Ngân sách nhà nước 2015 đã tạo ra một khuôn khổ pháp lý tương đối hoàn chỉnh cho việc phân cấp quản lý ngân sách. Tuy nhiên, việc thực thi Luật trên thực tế vẫn còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Cần đánh giá một cách khách quan, toàn diện những ưu điểm và hạn chế của Luật, từ đó đề xuất các giải pháp để nâng cao hiệu quả thực thi, đảm bảo tính minh bạch, công bằng và hiệu quả trong quản lý ngân sách.
5.2. Bài học kinh nghiệm từ các địa phương trong phân cấp quản lý
Nhiều địa phương đã có những sáng kiến, giải pháp hiệu quả trong việc phân cấp quản lý ngân sách, giúp tăng tính chủ động, sáng tạo và nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực. Cần tổng kết, đánh giá, rút ra những bài học kinh nghiệm từ các địa phương này để nhân rộng ra cả nước. Đặc biệt, cần chú trọng đến việc xây dựng đội ngũ cán bộ quản lý ngân sách có trình độ chuyên môn cao, tâm huyết với công việc.
VI. Kết Luận và Tương Lai của Phân Cấp Quản Lý Ngân Sách
Việc phân cấp quản lý ngân sách nhà nước là một quá trình liên tục, đòi hỏi sự đổi mới, sáng tạo và phù hợp với điều kiện thực tế. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật về phân cấp ngân sách là một yêu cầu cấp thiết, giúp nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế và đảm bảo sự phát triển bền vững của đất nước. Quy định về thẩm quyền ban hành khoản thu chưa tạo sự chủ động cho các địa phương; chưa quy định mức hỗ trợ cụ thể trong 5 quy định về số thu bổ sung có mục tiêu hỗ trợ khắc phục thiên tai, thảm họa, dịch bệnh; quy định về tăng thu từ nguồn thu phát sinh từ dự án mới đi hoạt động; quy định về áp dụng mức chi của chính quyền địa phương; quy định về điều kiện thực hiện chi ngân sách nhà nước tại Điều 12 Luật NSNN 2015.
6.1. Tóm tắt những điểm chính và kiến nghị chính sách
Nghiên cứu này đã làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về phân cấp quản lý ngân sách nhà nước ở Việt Nam. Từ đó, đưa ra những kiến nghị chính sách cụ thể để hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Đặc biệt, cần chú trọng đến việc tăng cường công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý ngân sách.
6.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo về phân cấp ngân sách nhà nước
Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các vấn đề liên quan đến phân cấp quản lý ngân sách, như tác động của phân cấp đến hiệu quả đầu tư công, vai trò của ngân sách địa phương trong việc thực hiện các chính sách an sinh xã hội, và kinh nghiệm quốc tế về phân cấp ngân sách. Các nghiên cứu này sẽ cung cấp những luận cứ khoa học và thực tiễn quan trọng để tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật về phân cấp ngân sách và nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước.
