Tổng quan nghiên cứu

Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện tại Việt Nam, đặc biệt là tại thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, có xu hướng gia tăng và ngày càng phức tạp. Theo ước tính, số vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số vụ án hình sự trên địa bàn, với các hành vi phạm tội đa dạng về tính chất và mức độ nghiêm trọng. Đặc điểm tâm sinh lý chưa trưởng thành của người dưới 18 tuổi khiến cho việc điều tra các vụ án này đòi hỏi phải có phương pháp và quy trình đặc thù nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ, đồng thời đảm bảo hiệu quả tố tụng.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện, khảo sát thực tiễn áp dụng các quy định này tại thành phố Biên Hòa trong giai đoạn 2016-2020, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả điều tra. Nghiên cứu tập trung vào phạm vi không gian tại thành phố Biên Hòa, một đô thị cửa ngõ của khu vực Đông Nam Bộ, nơi có số lượng vụ án và người phạm tội dưới 18 tuổi tăng cao, với thủ đoạn ngày càng tinh vi.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện lý luận và thực tiễn pháp luật tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi, đồng thời hỗ trợ các cơ quan tiến hành tố tụng nâng cao chất lượng điều tra, bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên, góp phần phòng chống tội phạm hiệu quả hơn. Các chỉ số như tỷ lệ vụ án được giải quyết đúng quy định, số vụ án có người dưới 18 tuổi tham gia được xử lý thân thiện và công bằng sẽ là thước đo hiệu quả của các giải pháp đề xuất.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về tố tụng hình sự thân thiện với người chưa thành niên, bao gồm:

  • Lý thuyết về quyền trẻ em và tư pháp vị thành niên: Dựa trên Công ước về quyền trẻ em (1989) và các quy định của Liên Hợp Quốc về tư pháp người chưa thành niên, nhấn mạnh nguyên tắc lợi ích tốt nhất của trẻ em, quyền được bảo vệ, quyền tham gia tố tụng và nguyên tắc không phân biệt đối xử.

  • Mô hình điều tra thân thiện (ĐTTT): Theo hướng dẫn của Liên Hợp Quốc, ĐTTT là phương thức điều tra được tiến hành theo các nguyên tắc quốc tế, cân nhắc nhu cầu và quan điểm của người chưa thành niên, đảm bảo cân bằng giữa quyền được bảo vệ của họ và lợi ích của cộng đồng. Mô hình này bao gồm ba yếu tố chính: khung pháp lý, cơ quan/người tiến hành tố tụng được đào tạo chuyên biệt, và các dịch vụ hỗ trợ như tư vấn, giám sát, chăm sóc y tế.

  • Khái niệm và đặc điểm điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện: Điều tra là giai đoạn tố tụng hình sự nhằm thu thập chứng cứ xác định tội phạm và người phạm tội, với đặc thù là đối tượng điều tra là người chưa thành niên từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi, đòi hỏi phương pháp điều tra phù hợp với tâm sinh lý và quyền lợi của họ.

Các khái niệm chính bao gồm: người chưa thành niên (người dưới 18 tuổi), điều tra thân thiện, quyền lợi hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, và các nguyên tắc tiến hành tố tụng đặc thù.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Thu thập, hệ thống hóa và phân tích các văn bản pháp luật Việt Nam, các công ước quốc tế, tài liệu khoa học, báo cáo ngành liên quan đến điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện.

  • Phương pháp thống kê so sánh: Thu thập số liệu thực tế từ các báo cáo điều tra vụ án hình sự tại thành phố Biên Hòa giai đoạn 2016-2020, so sánh với các quy định pháp luật và thực tiễn ở các địa phương khác để đánh giá hiệu quả và những tồn tại.

  • Phương pháp phân tích tổng hợp: Tổng hợp các kết quả nghiên cứu, phân tích các quy định pháp luật và thực tiễn thi hành để rút ra nhận xét, đánh giá và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện được giải quyết tại thành phố Biên Hòa trong khoảng thời gian 5 năm (2016-2020). Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các vụ án tiêu biểu, có tính đại diện cho các loại tội phạm và đặc điểm phạm tội của người dưới 18 tuổi trên địa bàn. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2020 đến tháng 12/2021, bao gồm giai đoạn thu thập số liệu, phân tích và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện tăng đáng kể: Trong giai đoạn 2016-2020, số vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện tại Biên Hòa chiếm khoảng 15-20% tổng số vụ án hình sự, với xu hướng trẻ hóa tội phạm và thủ đoạn ngày càng tinh vi.

  2. Quy định pháp luật còn thiếu thống nhất và chưa rõ ràng: Các quy định về điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện trong Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 và các văn bản hướng dẫn có nhiều điểm chưa đồng bộ, gây khó khăn cho cơ quan điều tra trong áp dụng, dẫn đến việc thực hiện thủ tục còn mang tính hình thức.

  3. Người tiến hành tố tụng chưa được đào tạo chuyên sâu: Chỉ khoảng 60% cán bộ điều tra, kiểm sát viên tại Biên Hòa có kinh nghiệm hoặc được đào tạo về tâm lý, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi, ảnh hưởng đến chất lượng điều tra và bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên.

  4. Thiếu cơ sở vật chất và mô hình điều tra thân thiện: Thành phố Biên Hòa chưa có phòng điều tra thân thiện chuyên biệt cho người dưới 18 tuổi, khiến việc lấy lời khai và hỏi cung chưa thực sự phù hợp với tâm lý và đặc điểm của đối tượng này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các tồn tại trên xuất phát từ việc pháp luật Việt Nam mới chỉ nội luật hóa một phần các quy định quốc tế về tư pháp vị thành niên, chưa xây dựng đầy đủ khung pháp lý riêng biệt và chi tiết cho điều tra vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc thiếu các quy định cụ thể về thời gian, phương pháp lấy lời khai, cũng như thiếu các tiêu chuẩn bắt buộc về đào tạo chuyên môn cho cán bộ điều tra là điểm hạn chế lớn.

Việc chưa có mô hình phòng điều tra thân thiện tại Biên Hòa làm giảm hiệu quả thu thập chứng cứ và ảnh hưởng đến tâm lý người dưới 18 tuổi, có thể dẫn đến khai báo không chính xác hoặc bị ép cung. Các số liệu thống kê cho thấy tỷ lệ vụ án có người dưới 18 tuổi được áp dụng biện pháp ngăn chặn như tạm giam thấp hơn so với người trưởng thành, nhưng việc áp dụng biện pháp này chưa thực sự tuân thủ nguyên tắc "cần thiết" và chưa có quy định rõ ràng về thời hạn gia hạn tạm giam.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ và đầu tư cơ sở vật chất để đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người dưới 18 tuổi, đồng thời nâng cao hiệu quả điều tra, góp phần giảm thiểu tội phạm vị thành niên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện: Cần xây dựng các văn bản hướng dẫn chi tiết, đồng bộ các quy định về thủ tục điều tra, thời gian, phương pháp lấy lời khai, biện pháp ngăn chặn phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp với Viện Kiểm sát và Bộ Công an.

  2. Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ điều tra, kiểm sát viên, thẩm phán: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng về tâm lý học, khoa học giáo dục và kỹ năng điều tra thân thiện với người dưới 18 tuổi nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng nghiệp vụ. Mục tiêu đạt 100% cán bộ liên quan được đào tạo trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Học viện Cảnh sát nhân dân, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao.

  3. Xây dựng và triển khai mô hình phòng điều tra thân thiện tại các cơ quan điều tra: Thiết kế phòng lấy lời khai phù hợp với tâm lý trẻ em, trang bị đồ chơi, sách thiếu nhi, sử dụng công nghệ camera một chiều để tạo môi trường an toàn, thân thiện. Thời gian thực hiện: 2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công an, UBND tỉnh Đồng Nai.

  4. Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức xã hội trong hỗ trợ người dưới 18 tuổi: Phối hợp với các tổ chức bảo vệ quyền trẻ em, trung tâm trợ giúp pháp lý, nhà trường để hỗ trợ tâm lý, pháp lý cho người dưới 18 tuổi trong quá trình điều tra. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Viện Kiểm sát, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ điều tra, kiểm sát viên, thẩm phán: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, nguyên tắc điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện, áp dụng các biện pháp điều tra thân thiện, bảo vệ quyền lợi người chưa thành niên.

  2. Nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Tham khảo để hoàn thiện chính sách, pháp luật về tư pháp vị thành niên, xây dựng các văn bản hướng dẫn chi tiết, đồng bộ, phù hợp với thực tiễn.

  3. Giảng viên, sinh viên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự: Tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi, giúp nâng cao kiến thức lý luận và thực tiễn.

  4. Tổ chức bảo vệ quyền trẻ em và các tổ chức xã hội: Hiểu rõ hơn về quy trình tố tụng, quyền lợi của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự để hỗ trợ, tư vấn và bảo vệ hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người dưới 18 tuổi phạm tội được áp dụng quy trình tố tụng như thế nào?
    Người dưới 18 tuổi được áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, với nguyên tắc điều tra thân thiện, bảo vệ quyền lợi hợp pháp, hạn chế tiếp xúc và áp dụng biện pháp ngăn chặn nghiêm ngặt. Ví dụ, việc lấy lời khai phải có người đại diện hoặc người bào chữa tham gia.

  2. Điều tra thân thiện có ý nghĩa gì trong vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện?
    Điều tra thân thiện giúp tạo môi trường an toàn, phù hợp với tâm lý người chưa thành niên, giảm thiểu áp lực, tránh ép cung, từ đó nâng cao chất lượng chứng cứ và bảo vệ quyền con người. Mô hình này được khuyến nghị bởi Liên Hợp Quốc và đã được áp dụng thí điểm tại một số địa phương.

  3. Cán bộ điều tra cần có những kỹ năng gì khi xử lý vụ án có người dưới 18 tuổi?
    Cán bộ điều tra cần được đào tạo về tâm lý học, khoa học giáo dục, kỹ năng giao tiếp phù hợp với trẻ em, hiểu biết về pháp luật tố tụng hình sự đặc thù đối với người dưới 18 tuổi để đảm bảo quá trình điều tra diễn ra hiệu quả và nhân văn.

  4. Các biện pháp ngăn chặn áp dụng với người dưới 18 tuổi có gì khác biệt?
    Biện pháp ngăn chặn như tạm giữ, tạm giam chỉ được áp dụng khi thật cần thiết và thời hạn tạm giam bằng hai phần ba so với người trưởng thành. Ngoài ra, phải thông báo ngay cho người đại diện trong vòng 24 giờ khi áp dụng các biện pháp này.

  5. Làm thế nào để xác định tuổi của người bị buộc tội dưới 18 tuổi khi giấy tờ không rõ ràng?
    Cơ quan tiến hành tố tụng phối hợp với gia đình, nhà trường, tổ chức liên quan để xác minh, nếu không xác định được chính xác thì tiến hành giám định tuổi. Kết quả giám định được lấy theo tuổi thấp nhất trong khoảng xác định để áp dụng thủ tục tố tụng phù hợp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về điều tra vụ án do người dưới 18 tuổi thực hiện, đồng thời khảo sát thực tiễn tại thành phố Biên Hòa giai đoạn 2016-2020.
  • Phát hiện nhiều tồn tại như quy định pháp luật chưa đồng bộ, cán bộ điều tra thiếu đào tạo chuyên sâu, thiếu cơ sở vật chất phù hợp.
  • Đề xuất hoàn thiện khung pháp lý, đào tạo cán bộ, xây dựng mô hình phòng điều tra thân thiện và tăng cường phối hợp các tổ chức hỗ trợ.
  • Nghiên cứu góp phần nâng cao hiệu quả điều tra, bảo vệ quyền lợi người chưa thành niên, giảm thiểu tội phạm vị thành niên.
  • Các bước tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu tại các địa phương khác.

Kêu gọi các cơ quan chức năng, nhà nghiên cứu và thực thi pháp luật quan tâm, áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng điều tra vụ án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện, góp phần xây dựng hệ thống tư pháp hình sự thân thiện và công bằng.