Nghiên Cứu Tính Liên Văn Bản Trong Sáng Tác Của Nguyễn Huy Thiệp

Nguồn gốc tính liên văn bản bắt nguồn từ ngôn ngữ học hiện đại của F. de Saussure và tư tưởng của M. Bakhtin. Julia Kristeva, nhà nghiên cứu văn học Pháp gốc Bulgaria, chính thức đặt ra khái niệm này. Quan niệm của Kristeva ra đời trong bối cảnh các quan niệm cấu trúc luận đang bị xét lại và hình thành chủ nghĩa hậu cấu trúc. Tính liên văn bản được hiểu là thuộc tính nơi mỗi văn bản chứa đựng sự tham chiếu. "Bất kỳ văn bản nào cũng đều có quan hệ với các văn bản khác ra đời trước đó", như luận án tiến sĩ của Nguyễn Văn Thuấn chỉ rõ.

Tính liên văn bản là thuật ngữ dùng để miêu tả thuộc tính quan hệ. Mỗi văn bản chứa đựng sự tham chiếu đối với các văn bản khác, qua đó chúng sinh sản ý nghĩa. Mối quan hệ này được tác giả tạo lập bằng ý thức hoặc vô thức. Độc giả tri nhận trong thực tiễn giao tiếp nghệ thuật và chúng tương tác với tri thức và trải nghiệm. Các giá trị văn hóa không ngừng được sản sinh và đón nhận, tạo hứng thú diễn giải. Việc nghiên cứu tính liên văn bản góp phần làm sâu sắc thêm quá trình diễn giải tác phẩm.

Mặc dù lý thuyết liên văn bản đã được ứng dụng rộng rãi trên thế giới, ở Việt Nam, việc nghiên cứu còn hạn chế. Số lượng các công trình nghiên cứu chuyên sâu còn ít, chưa có sự hệ thống trong việc tiếp cận và vận dụng lý thuyết. Điều này gây khó khăn cho các nhà nghiên cứu trong việc nắm bắt và áp dụng lý thuyết vào phân tích các tác phẩm văn học Việt Nam.

Trước thực trạng thiếu hụt nghiên cứu, việc cập nhật và giới thiệu lý thuyết liên văn bản là cần thiết. Điều này góp phần đa dạng hóa cách tiếp cận văn học và đổi mới hệ hình nghiên cứu văn học ở Việt Nam. Các nghiên cứu cần tập trung vào việc hệ thống hóa các khái niệm, phương pháp luận và ứng dụng lý thuyết vào phân tích cụ thể các tác phẩm văn học.

Lý thuyết liên văn bản có tiềm năng ứng dụng lớn trong nghiên cứu văn học Việt Nam. Nó giúp làm sáng tỏ mối quan hệ giữa các tác phẩm, các trào lưu văn học và các yếu tố văn hóa, lịch sử. Việc ứng dụng lý thuyết giúp khám phá những ý nghĩa ẩn sâu trong tác phẩm, làm phong phú thêm quá trình diễn giải và đánh giá văn học.

Nguyễn Huy Thiệp chịu ảnh hưởng từ nhiều nguồn khác nhau: lịch sử, huyền thoại, tôn giáo, văn hóa bác học và bình dân, nông thôn và đô thị, quá khứ và hiện tại. Nhiều nhà văn tiền nhân như Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Vũ Trọng Phụng trở thành nguồn cảm hứng sáng tạo và chất liệu văn chương trong sáng tác của ông. Nhà văn sống trong môi trường sinh thái văn học/văn hóa khát khao đổi thay, hòa nhập với thế giới hiện đại.

Sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp có nhiều cách tân táo bạo và nhận được sự ủng hộ nhiệt thành của nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học có uy tín. Ông đã gây xôn xao dư luận trong một thời gian dài. Tầm vóc của ông có thể nói là mang tính quốc tế. Tác phẩm của ông là đối tượng nghiên cứu từ các lập trường khác nhau như phân tâm học, văn hóa học, phê bình huyền thoại.

Văn bản/liên văn bản (text/intertext) là một chuỗi kí hiệu ngôn ngữ/phi ngôn ngữ (một phát ngôn, một lời nói hoặc viết, một bức tranh, một bài hát, một bộ phim, một truyện ngắn, kịch, tiểu thuyết, bài thơ),…có nghĩa/ý nghĩa. Nó được kiến tạo, sản sinh từ những văn bản khác, có mối quan hệ với những văn bản khác, gây ra tương tác đối thoại với mạng lưới tri thức/trải nghiệm văn bản vốn có ở người đọc.

Mỗi văn bản nghệ thuật của Nguyễn Huy Thiệp là một không gian của sự tích hợp, thẩm thấu, chuyển hóa, đối thoại, tương tác, ảnh hưởng, trích dẫn, giễu nhại, pha trộn và kết nối đến những văn bản khác, vốn có trước đó, đồng văn hóa hoặc dị văn hóa. Do đó, việc phân tích tính liên văn bản trong sáng tác của ông cần xem xét các yếu tố đối thoại và hình thức liên văn bản.

Phương pháp lịch sử – loại hình được sử dụng để khảo sát lịch sử hình thành và vận động của lý thuyết liên văn bản, đặc trưng và nội hàm của khái niệm qua từng nhà lập thuyết – thực hành và từng thời điểm. Những công trình của những nhà lý thuyết liên văn bản như Bakhtin, Kristeva, Barthes, Bloom, Genette, Riffaterre sẽ được phân tích, đánh giá chủ yếu theo phương pháp này.

Phương pháp cấu trúc – hệ thống được dùng để nghiên cứu một cách hệ thống tư tưởng của từng nhà lập thuyết về tính liên văn bản. Sau đó, nó được dùng thường xuyên để nghiên cứu thực tiễn liên văn bản trong sáng tác Nguyễn Huy Thiệp: xem toàn bộ sáng tác Nguyễn Huy Thiệp như một hệ thống, xem mỗi văn bản/toàn bộ sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp như một liên văn bản, đặt nó trong mạng lưới quan hệ với các văn bản khác (văn bản xã hội và diễn ngôn tập thể).

Phần Tổng quan trình bày tình hình nghiên cứu lý thuyết liên văn bản trên thế giới và ở Việt Nam. Chú trọng nhiều vào tình hình nghiên cứu liên văn bản ở Việt Nam. Riêng tình hình nghiên cứu lý thuyết liên văn bản trên thế giới sẽ được lồng vào phân tích chi tiết ở chương sau.

Luận án chú ý nhiều đến những nghiên cứu trực tiếp bàn về sáng tác Nguyễn Huy Thiệp và có lưu ý đến những bài viết tiếp cận sáng tác của ông từ góc độ liên văn bản.