Tổng quan nghiên cứu

Du lịch cộng đồng (DLCĐ) đã trở thành xu hướng phát triển bền vững trên thế giới, đặc biệt tại các vùng nông thôn, miền núi và khu vực dân tộc thiểu số. Tại Việt Nam, DLCĐ xuất hiện từ năm 1997 và đến năm 2020 đã có khoảng 300 làng, bản, buôn, thôn, xóm có hoạt động du lịch cộng đồng với hơn 5.000 homestay, sức chứa gần 100 nghìn khách. Huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội, với tiềm năng tài nguyên thiên nhiên đa dạng và giá trị văn hóa đặc sắc của ba dân tộc Kinh, Mường, Dao, là địa phương có nhiều lợi thế để phát triển DLCĐ. Trong giai đoạn 2016-2021, Ba Vì đón 13,4 triệu lượt khách, tốc độ tăng bình quân 5,4%, đóng góp quan trọng vào phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Tuy nhiên, sự phát triển bền vững của DLCĐ phụ thuộc rất lớn vào sự tham gia của người dân địa phương (NDĐP). Nghiên cứu nhằm mục tiêu nhận diện các nhân tố thúc đẩy và rào cản ảnh hưởng đến sự tham gia của NDĐP trong phát triển DLCĐ tại Ba Vì; đánh giá mức độ tham gia của NDĐP vào các hoạt động du lịch cộng đồng; đồng thời đề xuất các giải pháp tăng cường sự tham gia này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các xã có hoạt động DLCĐ tại Ba Vì gồm Khánh Thượng, Minh Quang, Ba Vì, Ba Trại, Tản Lĩnh, Vân Hòa và Yên Bài, trong giai đoạn 2020-2022. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao hiệu quả phát triển du lịch bền vững, bảo tồn văn hóa và cải thiện đời sống cộng đồng địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về du lịch cộng đồng và sự tham gia của cộng đồng địa phương. Trước hết, khái niệm du lịch cộng đồng được hiểu là loại hình du lịch do cộng đồng sở hữu, quản lý và hưởng lợi, nhằm phát triển kinh tế và xã hội bền vững. Các tiêu chí phát triển DLCĐ bao gồm trao quyền cho cộng đồng, hợp tác giữa các bên liên quan, bảo tồn văn hóa và tài nguyên thiên nhiên, chia sẻ lợi ích công bằng.

Lý thuyết về sự tham gia của cộng đồng được xây dựng dựa trên thang đo mức độ tham gia của Arnstein (1969), phân loại từ mức độ không tham gia (bi lôi kéo, đào tạo) đến mức độ tham gia cao nhất là trao quyền và kiểm soát. Ngoài ra, mô hình của Pretty (1995) và Tosun (2000) cũng được sử dụng để đánh giá các hình thức và mức độ tham gia của NDĐP trong các hoạt động du lịch, từ tham gia thụ động đến tham gia chủ động và tự nguyện.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Du lịch cộng đồng (Community-Based Tourism)
  • Sự tham gia của người dân địa phương (Local Community Participation)
  • Tài nguyên du lịch (Tourism Resources)
  • Các bên liên quan trong phát triển du lịch (Stakeholders)
  • Mức độ tham gia theo Arnstein (1969)

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận định tính kết hợp định lượng nhằm đánh giá toàn diện sự tham gia của NDĐP trong phát triển DLCĐ tại Ba Vì. Dữ liệu được thu thập qua ba cuộc khảo sát thực địa từ tháng 10/2021 đến tháng 4/2022, bao gồm phỏng vấn sâu với 18 cá nhân thuộc ba nhóm: người dân địa phương, cán bộ quản lý nhà nước và doanh nghiệp du lịch; đồng thời khảo sát bảng hỏi với 300 hộ gia đình và khách du lịch.

Mẫu được chọn theo phương pháp lấy mẫu phi xác suất có chủ đích, đảm bảo tính đại diện cho các xã có hoạt động DLCĐ. Phân tích dữ liệu định tính được thực hiện qua mã hóa nội dung phỏng vấn, nhóm theo chủ đề nghiên cứu. Dữ liệu định lượng được xử lý bằng thống kê mô tả với phần mềm Excel và Google Docs, sử dụng thang đo Likert 5 mức độ để đánh giá nhận thức, mức độ tham gia và các nhân tố ảnh hưởng.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ 2020 đến 2022, tập trung vào các xã Khánh Thượng, Minh Quang, Ba Vì, Ba Trại, Tản Lĩnh, Vân Hòa và Yên Bài, với mục tiêu đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển DLCĐ bền vững.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ tham gia của người dân địa phương vào các hoạt động DLCĐ: Khoảng 65% hộ dân tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch như cung cấp dịch vụ lưu trú, hướng dẫn viên, bán hàng thủ công; 25% tham gia gián tiếp qua cung cấp nguyên liệu, thực phẩm; 10% chưa tham gia. Mức độ tham gia theo thang đo Arnstein chủ yếu ở mức tư vấn và hợp tác (mức 4-6), chưa đạt mức trao quyền và kiểm soát.

  2. Nhân tố thúc đẩy sự tham gia: Nhận thức về lợi ích kinh tế (đạt mức 4,3 trên thang Likert), sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương (3,9), và các chương trình đào tạo nâng cao năng lực (3,7) là những yếu tố quan trọng thúc đẩy NDĐP tham gia. Đặc biệt, 72% người dân cho biết thu nhập từ du lịch đã cải thiện đáng kể đời sống gia đình.

  3. Nhân tố cản trở sự tham gia: Thiếu thông tin và kỹ năng quản lý du lịch (4,1), hạn chế về vốn đầu tư (3,8), và cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ (3,6) là những rào cản chính. Ngoài ra, sự phân chia lợi ích chưa công bằng cũng làm giảm động lực tham gia của một bộ phận người dân.

  4. Đánh giá của khách du lịch và doanh nghiệp: 80% khách du lịch đánh giá cao sự thân thiện và văn hóa bản địa tại Ba Vì; 70% doanh nghiệp lữ hành cho rằng sự tham gia của NDĐP giúp nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch và tạo sự khác biệt cạnh tranh. Tuy nhiên, 60% doanh nghiệp đề nghị cần tăng cường đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật cho cộng đồng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của NDĐP tại Ba Vì đã đạt được những bước tiến tích cực, đặc biệt trong việc tạo ra nguồn thu nhập và bảo tồn văn hóa địa phương. Tuy nhiên, mức độ tham gia chủ yếu vẫn ở giai đoạn tư vấn và hợp tác, chưa thực sự trao quyền cho cộng đồng trong việc ra quyết định và quản lý du lịch. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về DLCĐ tại các vùng miền núi Việt Nam và quốc tế, cho thấy sự trao quyền là yếu tố then chốt để phát triển bền vững.

Các rào cản về vốn, kỹ năng và cơ sở hạ tầng cần được giải quyết để nâng cao năng lực và sự chủ động của cộng đồng. Việc phân chia lợi ích chưa công bằng có thể dẫn đến xung đột nội bộ, ảnh hưởng đến sự phát triển lâu dài của DLCĐ. Biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia theo hình thức và mức độ tham gia sẽ minh họa rõ nét hơn sự phân bố này.

So sánh với các mô hình phát triển DLCĐ thành công ở các địa phương khác như Sa Pa, Mai Châu, có thể thấy Ba Vì cần tăng cường vai trò của chính quyền địa phương trong việc hỗ trợ và tạo cơ chế trao quyền cho cộng đồng. Đồng thời, doanh nghiệp và khách du lịch cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự tham gia tích cực của NDĐP.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho người dân địa phương: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng quản lý du lịch, hướng dẫn viên, kỹ năng kinh doanh homestay trong vòng 12 tháng tới, do Sở Du lịch phối hợp với các tổ chức đào tạo thực hiện.

  2. Hỗ trợ vay vốn và đầu tư cơ sở hạ tầng: Thiết lập quỹ hỗ trợ tài chính dành cho các hộ gia đình và hợp tác xã phát triển dịch vụ du lịch cộng đồng, ưu tiên cải tạo đường giao thông, hệ thống điện, nước sạch trong 2 năm tới, do UBND huyện Ba Vì chủ trì phối hợp Ngân hàng chính sách xã hội.

  3. Xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và minh bạch: Thiết lập các quy định rõ ràng về phân phối lợi nhuận từ hoạt động du lịch, đảm bảo quyền lợi cho tất cả các thành viên cộng đồng, thực hiện ngay trong năm 2023, do Ban Quản lý du lịch huyện phối hợp với các tổ chức cộng đồng.

  4. Tăng cường tuyên truyền, quảng bá và xúc tiến du lịch: Phát triển các kênh truyền thông đa dạng, tổ chức sự kiện văn hóa, lễ hội truyền thống nhằm thu hút khách du lịch có ý thức bảo tồn văn hóa và môi trường, triển khai liên tục trong 3 năm tới, do Phòng Văn hóa và Thông tin huyện phối hợp doanh nghiệp du lịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về du lịch: Nghiên cứu cung cấp cơ sở dữ liệu và giải pháp thực tiễn để xây dựng chính sách phát triển DLCĐ phù hợp với đặc thù địa phương.

  2. Doanh nghiệp du lịch và nhà đầu tư: Hiểu rõ vai trò và nhu cầu của cộng đồng địa phương, từ đó thiết kế sản phẩm du lịch bền vững, tăng cường hợp tác với người dân.

  3. Người dân địa phương và các tổ chức cộng đồng: Nắm bắt các hình thức tham gia, quyền lợi và trách nhiệm trong phát triển du lịch, từ đó chủ động tham gia và hưởng lợi.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành du lịch, phát triển cộng đồng: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp và kết quả để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến DLCĐ và phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Sự tham gia của người dân địa phương trong du lịch cộng đồng là gì?
    Sự tham gia là quá trình người dân trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia vào các hoạt động du lịch như cung cấp dịch vụ, ra quyết định, quản lý và hưởng lợi từ du lịch. Ví dụ, người dân Ba Vì tham gia làm homestay, hướng dẫn viên, hoặc tham gia các nhóm quản lý du lịch.

  2. Những yếu tố nào thúc đẩy sự tham gia của người dân?
    Lợi ích kinh tế rõ ràng, sự hỗ trợ từ chính quyền, đào tạo kỹ năng và cơ sở hạ tầng tốt là những yếu tố chính thúc đẩy sự tham gia. Tại Ba Vì, 72% người dân cho biết thu nhập từ du lịch đã cải thiện đời sống.

  3. Những rào cản phổ biến khiến người dân không tham gia?
    Thiếu vốn, kỹ năng quản lý, thông tin và cơ sở hạ tầng kém phát triển là những rào cản lớn. Ngoài ra, sự phân chia lợi ích không công bằng cũng làm giảm động lực tham gia.

  4. Làm thế nào để nâng cao mức độ tham gia của cộng đồng?
    Cần tăng cường đào tạo, hỗ trợ tài chính, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch và trao quyền cho cộng đồng trong quản lý du lịch. Ví dụ, thiết lập quỹ hỗ trợ vay vốn và tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng tại Ba Vì.

  5. Vai trò của các bên liên quan khác trong phát triển DLCĐ là gì?
    Chính quyền địa phương hỗ trợ về chính sách và cơ sở hạ tầng; doanh nghiệp du lịch kết nối thị trường và đầu tư; khách du lịch tạo nhu cầu và góp phần bảo tồn văn hóa. Sự phối hợp giữa các bên là yếu tố then chốt để phát triển bền vững.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã nhận diện rõ các hình thức và mức độ tham gia của người dân địa phương trong phát triển du lịch cộng đồng tại huyện Ba Vì, với phần lớn tham gia ở mức tư vấn và hợp tác.
  • Các nhân tố thúc đẩy gồm lợi ích kinh tế, hỗ trợ chính quyền và đào tạo kỹ năng; rào cản chính là thiếu vốn, kỹ năng và cơ sở hạ tầng.
  • Sự tham gia của người dân góp phần nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch, bảo tồn văn hóa và cải thiện đời sống cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường đào tạo, hỗ trợ tài chính, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích và xúc tiến quảng bá du lịch.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong phát triển DLCĐ bền vững tại Ba Vì, đồng thời kêu gọi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan để thực hiện hiệu quả các giải pháp đề xuất.

Để góp phần phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Ba Vì, các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương cần hành động ngay từ bây giờ, bắt đầu bằng việc tăng cường năng lực và xây dựng cơ chế hợp tác minh bạch. Hãy cùng chung tay tạo dựng một Ba Vì phát triển thịnh vượng, giữ gìn bản sắc văn hóa và môi trường tự nhiên đặc sắc.