Tổng quan nghiên cứu

Du lịch cộng đồng (DLCD) ngày càng trở thành xu hướng phát triển bền vững trong ngành du lịch toàn cầu, đặc biệt tại các vùng miền núi, dân tộc thiểu số. Tại Việt Nam, Nghị quyết số 08-NQ/TW (2017) và Chiến lược phát triển du lịch đến năm 2030 nhấn mạnh phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, trong đó DLCD đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn văn hóa, tài nguyên thiên nhiên và cải thiện sinh kế cộng đồng. Huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh, với vị trí địa lý thuận lợi, đa dạng tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc sắc của các dân tộc thiểu số, được xác định là vùng đất tiềm năng phát triển DLCD. Tuy nhiên, hoạt động du lịch tại đây còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch Covid-19 làm giảm mạnh lượng khách du lịch. Theo thống kê, trong 9 tháng năm 2020, Bình Liêu chỉ đạt 10.100 lượt khách, bằng 15,7% so với cùng kỳ năm trước, doanh thu du lịch đạt trên 5 tỷ đồng, chỉ bằng 28,5% so cùng kỳ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá tiềm năng, thực trạng phát triển DLCD tại huyện Bình Liêu, từ đó đề xuất các giải pháp thúc đẩy phát triển bền vững, góp phần đa dạng hóa sản phẩm du lịch nội địa, cải thiện sinh kế người dân địa phương. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn huyện Bình Liêu, với dữ liệu thu thập từ năm 2016 đến tháng 4/2021, kết hợp khảo sát thực địa từ tháng 10/2020 đến tháng 4/2021. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc xây dựng khung phân tích phát triển DLCD và ý nghĩa thực tiễn giúp chính quyền địa phương định hướng phát triển du lịch phù hợp, nâng cao năng lực quản lý và khai thác tài nguyên du lịch bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển du lịch cộng đồng tiêu biểu. Thuyết Các Bên Liên Quan (Stakeholder Theory) nhấn mạnh vai trò phối hợp giữa cộng đồng địa phương, chính quyền, doanh nghiệp và khách du lịch trong phát triển DLCD. Thuyết Đại diện Xã hội (Social Representation Theory) giúp phân tích nhận thức và thái độ của cộng đồng đối với du lịch. Ngoài ra, khung phân tích “5A” của Dickman (1997) gồm Attractions (Sức hấp dẫn tài nguyên du lịch), Access (Khả năng tiếp cận), Accommodation (Lưu trú), Amenities (Tiện nghi), Awareness (Nhận thức) được vận dụng để đánh giá điều kiện phát triển DLCD. Các khái niệm chính bao gồm: tài nguyên du lịch (tự nhiên, văn hóa, xã hội), sự tham gia của cộng đồng địa phương, sự liên kết giữa các bên liên quan, sản phẩm du lịch cộng đồng, và sự hài lòng của khách du lịch.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản hành chính, báo cáo ngành, các nghiên cứu trước đây và tài liệu pháp luật liên quan đến phát triển du lịch và DLCD tại Bình Liêu. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua ba đợt khảo sát thực địa tại Bình Liêu trong các dịp lễ hội Mùa Vàng (10/2020), lễ hội Hoa Sở (12/2020) và tuần Văn hóa Du lịch (4/2021). Cỡ mẫu khảo sát gồm 160 hộ dân, 50 khách du lịch và 20 cán bộ quản lý địa phương, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá các chỉ số về tiềm năng, thực trạng và mức độ hài lòng; phân tích định tính qua phỏng vấn sâu nhằm làm rõ các quan điểm, nhận thức và đề xuất giải pháp. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 10/2020 đến tháng 4/2021, đảm bảo thu thập dữ liệu đa chiều và cập nhật.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tiềm năng tài nguyên du lịch phong phú: Bình Liêu sở hữu hệ sinh thái đa dạng với hơn 1.020 loài thực vật và khoảng 120 loài động vật, cùng cảnh quan núi non hùng vĩ và văn hóa đặc sắc của các dân tộc Tày, Dao, Sán Chỉ. Tài nguyên du lịch tự nhiên và văn hóa được đánh giá có sức hấp dẫn cao, chiếm 85% trong tổng các yếu tố phát triển DLCD.

  2. Khả năng tiếp cận điểm đến còn hạn chế: Hạ tầng giao thông và cơ sở vật chất kỹ thuật chưa đồng bộ, đường bộ đến các điểm du lịch chủ yếu là đường đồi núi dốc, gây khó khăn cho khách du lịch. Chỉ khoảng 40% tuyến đường chính được trải nhựa, ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận và phát triển dịch vụ du lịch.

  3. Sự tham gia của cộng đồng địa phương còn thấp: Khoảng 60% người dân địa phương chưa nhận thức đầy đủ về vai trò và lợi ích của DLCD, chỉ 35% hộ dân tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch như homestay, hướng dẫn viên, sản xuất thủ công mỹ nghệ. Sự liên kết giữa các bên liên quan như chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng còn yếu, dẫn đến hiệu quả khai thác tài nguyên chưa cao.

  4. Sản phẩm du lịch cộng đồng chưa đa dạng và chất lượng thấp: Các sản phẩm chủ yếu là homestay, trải nghiệm văn hóa dân tộc và du lịch sinh thái đơn giản, chưa có sản phẩm đặc thù mang tính cạnh tranh cao. Mức độ hài lòng của khách du lịch chỉ đạt khoảng 65%, phản ánh nhu cầu cải thiện dịch vụ và trải nghiệm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc đầu tư hạ tầng chưa đồng bộ, thiếu chính sách hỗ trợ phát triển nguồn nhân lực du lịch địa phương và chưa có chiến lược quảng bá hiệu quả. So với các mô hình DLCD thành công ở Bali (Indonesia) hay làng Cherating (Malaysia), Bình Liêu còn thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa cộng đồng và chính quyền, cũng như chưa tận dụng tối đa tiềm năng văn hóa đặc sắc. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ tham gia cộng đồng, biểu đồ tròn phân bổ nguồn lực đầu tư và bảng đánh giá mức độ hài lòng khách du lịch theo các tiêu chí dịch vụ. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển sản phẩm đặc thù và cải thiện hạ tầng để thúc đẩy DLCD phát triển bền vững tại Bình Liêu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng du lịch, quản lý dịch vụ và bảo tồn văn hóa cho người dân địa phương trong vòng 12 tháng tới, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND huyện Bình Liêu thực hiện.

  2. Phát triển sản phẩm du lịch đặc thù: Xây dựng các sản phẩm du lịch trải nghiệm văn hóa dân tộc, du lịch sinh thái gắn với bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, hoàn thiện trong 18 tháng, phối hợp giữa doanh nghiệp du lịch và cộng đồng địa phương.

  3. Cải thiện hạ tầng giao thông và cơ sở vật chất kỹ thuật: Đầu tư nâng cấp đường giao thông chính và các điểm du lịch trọng điểm, đảm bảo ít nhất 70% tuyến đường được trải nhựa trong 24 tháng, do UBND tỉnh Quảng Ninh chủ trì.

  4. Xúc tiến quảng bá và mở rộng thị trường khách du lịch: Triển khai chiến dịch quảng bá du lịch Bình Liêu trên các nền tảng số và các hội chợ du lịch quốc tế, tập trung vào thị trường nội địa và Trung Quốc, trong vòng 12 tháng, do Sở Du lịch và các doanh nghiệp du lịch thực hiện.

  5. Tăng cường liên kết giữa các bên liên quan: Thiết lập cơ chế phối hợp thường xuyên giữa cộng đồng, chính quyền, doanh nghiệp và các tổ chức phi chính phủ để quản lý và phát triển DLCD hiệu quả, xây dựng trong 6 tháng đầu năm, do UBND huyện Bình Liêu chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý du lịch: Giúp xây dựng chính sách phát triển DLCD phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên và phát triển kinh tế địa phương.

  2. Doanh nghiệp du lịch và nhà đầu tư: Cung cấp thông tin về tiềm năng và thực trạng phát triển DLCD tại Bình Liêu, từ đó định hướng đầu tư và phát triển sản phẩm du lịch đặc thù.

  3. Cộng đồng dân cư địa phương: Nâng cao nhận thức về vai trò và lợi ích của DLCD, khuyến khích tham gia tích cực vào các hoạt động du lịch, cải thiện sinh kế.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành du lịch, phát triển bền vững: Là tài liệu tham khảo quý giá về mô hình phát triển DLCD tại vùng miền núi, dân tộc thiểu số, đồng thời cung cấp khung phân tích và phương pháp nghiên cứu khoa học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Du lịch cộng đồng là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch do cộng đồng địa phương quản lý, tham gia trực tiếp và hưởng lợi từ hoạt động du lịch. Đặc điểm nổi bật là bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, văn hóa, tạo công ăn việc làm và nâng cao sinh kế cho người dân.

  2. Tại sao Bình Liêu được chọn làm địa bàn nghiên cứu phát triển DLCD?
    Bình Liêu có vị trí địa lý thuận lợi, tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đa dạng, dân tộc thiểu số phong phú, nhưng phát triển du lịch còn hạn chế, đặc biệt sau ảnh hưởng của dịch Covid-19, cần nghiên cứu để đề xuất giải pháp phát triển bền vững.

  3. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, thu thập dữ liệu qua khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu, phân tích thống kê mô tả và đánh giá định tính nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác.

  4. Những thách thức lớn nhất trong phát triển DLCD tại Bình Liêu là gì?
    Bao gồm hạ tầng giao thông chưa đồng bộ, nhận thức cộng đồng còn hạn chế, sản phẩm du lịch chưa đa dạng, sự liên kết giữa các bên liên quan yếu và ảnh hưởng tiêu cực của đại dịch Covid-19.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để thúc đẩy phát triển DLCD tại Bình Liêu?
    Tăng cường đào tạo cộng đồng, phát triển sản phẩm đặc thù, cải thiện hạ tầng, xúc tiến quảng bá thị trường, và tăng cường liên kết giữa cộng đồng, chính quyền và doanh nghiệp là những giải pháp trọng tâm.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và xây dựng khung phân tích toàn diện về phát triển du lịch cộng đồng, áp dụng thành công tại huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh.
  • Đánh giá tiềm năng tài nguyên du lịch phong phú, nhưng cũng chỉ ra những hạn chế về hạ tầng, nhận thức cộng đồng và sản phẩm du lịch.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về đào tạo, phát triển sản phẩm, hạ tầng, quảng bá và liên kết nhằm thúc đẩy phát triển DLCD bền vững.
  • Nghiên cứu góp phần đa dạng hóa sản phẩm du lịch nội địa, cải thiện sinh kế người dân và hỗ trợ chính quyền địa phương trong hoạch định chính sách.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương lân cận để phát triển du lịch liên vùng.

Hành động ngay hôm nay để góp phần phát triển du lịch cộng đồng bền vững tại Bình Liêu và các vùng miền núi khác!