Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển du lịch ngày càng mạnh mẽ, Quần thể Danh thắng Tràng An (QTDTTA) tại Ninh Bình đã trở thành điểm đến hấp dẫn với hàng chục triệu lượt khách du lịch trong và ngoài nước. Theo số liệu thống kê giai đoạn 2016 đến tháng 9/2024, lượng khách du lịch đến QTDTTA tăng trưởng liên tục, tạo ra nguồn thu lớn cho địa phương và góp phần nâng cao đời sống cư dân. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng này cũng kéo theo nhiều xung đột giữa các bên liên quan trong hoạt động du lịch, bao gồm cư dân địa phương, doanh nghiệp, chính quyền và khách du lịch. Những xung đột này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý, bảo tồn di sản mà còn tác động tiêu cực đến sự phát triển bền vững của điểm đến.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định thực trạng xung đột giữa các bên liên quan tại các khu vực du lịch chính trong QTDTTA, làm rõ nguyên nhân phát sinh và đề xuất các giải pháp quản trị nhằm kiểm soát, giảm thiểu xung đột, hướng tới phát triển du lịch bền vững. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi không gian gồm 5 khu vực trọng điểm: Khu Di tích lịch sử văn hóa Cố đô Hoa Lư, Khu du lịch sinh thái Tràng An, Tam Cốc - Bích Động, tuyến du lịch Thạch Bích - Thung Nắng và Khu du lịch Hang Múa. Thời gian thu thập dữ liệu sơ cấp từ tháng 1 đến tháng 11 năm 2024, dữ liệu thứ cấp được tổng hợp trong 10 năm gần nhất (2014-2024).

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, hoạch định chính sách và cộng đồng địa phương nhằm nâng cao hiệu quả quản lý điểm đến, bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững, đồng thời góp phần làm phong phú thêm lý luận về xung đột xã hội trong lĩnh vực du lịch.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba lý thuyết chính để phân tích sự xung đột giữa các bên liên quan trong hoạt động du lịch tại QTDTTA:

  1. Lý thuyết xung đột xã hội: Xuất phát từ các nghiên cứu của Marx, Coser và các nhà xã hội học khác, lý thuyết này xem xung đột là yếu tố cấu thành và động lực biến đổi xã hội. Xung đột xã hội được hiểu là sự bất đồng, mâu thuẫn về lợi ích, quyền lực, giá trị giữa các cá nhân hoặc nhóm trong xã hội, thể hiện qua hành vi đối kháng nhằm đạt được mục tiêu riêng. Lý thuyết này giúp phân tích các điều kiện tiền đề như vị trí xã hội, chuẩn mực văn hóa, cấu trúc xã hội ảnh hưởng đến sự xuất hiện và phương thức xung đột.

  2. Lý thuyết các bên liên quan (Stakeholder Theory): Được phát triển bởi Freeman và các học giả quản trị, lý thuyết này định nghĩa các bên liên quan là những cá nhân hoặc nhóm có ảnh hưởng hoặc bị ảnh hưởng bởi hoạt động của tổ chức. Trong du lịch, các bên liên quan gồm cư dân địa phương, doanh nghiệp, chính quyền và khách du lịch. Lý thuyết này giúp xác định động cơ, lợi ích và vai trò của từng nhóm, từ đó giải thích nguyên nhân xung đột và đề xuất cách quản lý hợp tác hiệu quả.

  3. Phát triển du lịch bền vững: Dựa trên khái niệm phát triển bền vững của Brundtland (1987) và các nguyên tắc của IUCN (1998), phát triển du lịch bền vững hướng tới cân bằng giữa các mục tiêu kinh tế, văn hóa - xã hội và bảo vệ môi trường. Lý thuyết này nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng địa phương và các bên liên quan trong quản lý du lịch để giảm thiểu xung đột và đảm bảo lợi ích lâu dài.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu bao gồm: xung đột xã hội, các bên liên quan trong du lịch, phát triển du lịch bền vững, quản lý xung đột, và sự tham gia cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn sâu bán cấu trúc với các bên liên quan gồm cư dân địa phương, đại diện doanh nghiệp du lịch, cán bộ quản lý nhà nước và khách du lịch tại 5 khu vực trọng điểm của QTDTTA. Dữ liệu thứ cấp được tổng hợp từ các báo cáo, tài liệu quản lý, số liệu thống kê trong 10 năm gần nhất (2014-2024).

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khoảng 50-60 người tham gia phỏng vấn sâu được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phi xác suất có chủ đích (purposive sampling), nhằm đảm bảo đại diện đầy đủ các nhóm bên liên quan và các khu vực nghiên cứu.

  • Phương pháp phân tích: Dữ liệu được xử lý bằng phương pháp phân tích nội dung (content analysis) để nhận diện các chủ đề, mẫu hình xung đột, nguyên nhân và tác động. Phần mềm hỗ trợ phân tích dữ liệu định tính được sử dụng để mã hóa và tổng hợp thông tin.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 1 đến tháng 11 năm 2024, trong đó thu thập dữ liệu sơ cấp từ tháng 1 đến tháng 9, phân tích và tổng hợp dữ liệu từ tháng 10 đến tháng 11.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, sâu sắc và toàn diện trong việc khai thác thông tin về xung đột giữa các bên liên quan trong hoạt động du lịch tại QTDTTA.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng xung đột giữa cư dân địa phương và doanh nghiệp du lịch: Khoảng 65% cư dân tham gia khảo sát cho biết họ từng trải qua mâu thuẫn với doanh nghiệp về quyền lợi kinh tế và sử dụng đất đai. Ví dụ, việc xây dựng các công trình lưu trú trái phép gây ảnh hưởng đến môi trường sống và tài nguyên du lịch. Một trường hợp điển hình là mâu thuẫn tại Tam Cốc - Bích Động khiến khu du lịch phải tạm đóng cửa hơn 1 tháng.

  2. Xung đột giữa cư dân địa phương và khách du lịch: 58% cư dân phản ánh sự bất đồng về hành vi ứng xử của khách du lịch, như gây ồn ào, xả rác, chen lấn, làm giảm chất lượng trải nghiệm và ảnh hưởng đến văn hóa địa phương. Đồng thời, 40% khách du lịch cũng cảm thấy không thoải mái khi bị cư dân phản ứng tiêu cực.

  3. Xung đột giữa cư dân địa phương và chính quyền địa phương: 47% cư dân cho biết có những bất đồng liên quan đến chính sách quản lý, như hạn chế sửa chữa nhà cửa trong khu vực di sản, quy hoạch phát triển chưa phù hợp, và xử lý vi phạm chưa đồng bộ. Ví dụ, việc cưỡng chế tháo dỡ công trình vi phạm tại vùng đệm xã Ninh Thắng gây bức xúc trong cộng đồng.

  4. Xung đột nội bộ cộng đồng cư dân địa phương: 35% cư dân thừa nhận có mâu thuẫn giữa các nhóm cư dân tham gia và không tham gia hoạt động du lịch, chủ yếu liên quan đến phân chia lợi ích kinh tế và quyền tiếp cận tài nguyên du lịch.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các xung đột xuất phát từ sự phân chia lợi ích không đồng đều, khác biệt về quyền lực và khả năng tiếp cận tài nguyên giữa các bên liên quan. Sự phát triển du lịch nhanh chóng tạo ra áp lực lên môi trường, văn hóa và xã hội địa phương, dẫn đến các mâu thuẫn về kinh tế, văn hóa và quản lý. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về xung đột trong du lịch di sản và cộng đồng (như nghiên cứu của Yang và cộng sự, 2013; Wang & Yotsumoto, 2019).

Việc thiếu sự tham gia hiệu quả của cộng đồng địa phương trong quá trình ra quyết định và quản lý du lịch cũng làm gia tăng căng thẳng. Các biểu đồ phân tích mức độ hài lòng và xung đột theo nhóm bên liên quan có thể minh họa rõ ràng sự khác biệt trong nhận thức và lợi ích, từ đó giúp nhà quản lý nhận diện điểm nóng xung đột.

Ngoài ra, các chính sách quản lý chưa linh hoạt và chưa có cơ chế giải quyết xung đột hiệu quả cũng là nguyên nhân làm kéo dài và phức tạp các mâu thuẫn. Điều này ảnh hưởng tiêu cực đến mục tiêu phát triển du lịch bền vững tại QTDTTA.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đối thoại và hợp tác giữa các bên liên quan: Thiết lập các diễn đàn thường xuyên để cư dân, doanh nghiệp, chính quyền và khách du lịch trao đổi, giải quyết mâu thuẫn kịp thời. Mục tiêu giảm 30% số vụ xung đột trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý QTDTTA phối hợp với chính quyền địa phương.

  2. Xây dựng chính sách phân bổ lợi ích công bằng hơn: Đảm bảo cư dân địa phương được hưởng lợi trực tiếp từ các hoạt động du lịch thông qua các chương trình hỗ trợ, đào tạo nghề và chia sẻ doanh thu. Mục tiêu nâng cao thu nhập bình quân của cư dân tham gia du lịch ít nhất 20% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND các xã, doanh nghiệp du lịch.

  3. Tăng cường quản lý và kiểm soát xây dựng trái phép: Áp dụng công nghệ giám sát, xử lý nghiêm các vi phạm xây dựng, bảo vệ cảnh quan và môi trường di sản. Mục tiêu giảm 50% công trình vi phạm trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý QTDTTA, chính quyền địa phương.

  4. Nâng cao nhận thức và văn hóa ứng xử của khách du lịch: Triển khai các chương trình giáo dục, truyền thông về văn hóa địa phương và bảo vệ môi trường cho du khách. Mục tiêu giảm 40% các hành vi vi phạm quy định du lịch trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp du lịch, Ban Quản lý QTDTTA.

  5. Phát triển mô hình quản lý du lịch bền vững có sự tham gia của cộng đồng: Áp dụng mô hình hợp tác công - tư - dân (PPP) trong quản lý và phát triển du lịch, đảm bảo quyền lợi và trách nhiệm của các bên. Mục tiêu xây dựng ít nhất 3 mô hình điểm trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý QTDTTA, chính quyền địa phương, cộng đồng cư dân.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách du lịch: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách quản lý điểm đến, giải quyết xung đột và phát triển du lịch bền vững tại các khu di sản.

  2. Doanh nghiệp du lịch và nhà đầu tư: Hiểu rõ các mâu thuẫn tiềm ẩn với cư dân và chính quyền, từ đó xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp, tăng cường hợp tác với cộng đồng địa phương.

  3. Cộng đồng cư dân địa phương: Nâng cao nhận thức về quyền lợi và trách nhiệm trong phát triển du lịch, tham gia tích cực vào các hoạt động quản lý và bảo tồn di sản.

  4. Nhà nghiên cứu và học viên ngành du lịch, xã hội học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết xung đột xã hội, quản lý các bên liên quan và phát triển du lịch bền vững, đặc biệt trong bối cảnh điểm đến di sản.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xung đột giữa các bên liên quan trong du lịch là gì?
    Xung đột là sự bất đồng, mâu thuẫn về lợi ích, quyền lực hoặc giá trị giữa các nhóm như cư dân, doanh nghiệp, chính quyền và khách du lịch trong quá trình phát triển du lịch. Ví dụ, cư dân phản đối xây dựng công trình trái phép do ảnh hưởng môi trường.

  2. Nguyên nhân chính gây ra xung đột tại QTDTTA là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là sự phân chia lợi ích không đồng đều, khác biệt về quyền lực, khả năng tiếp cận tài nguyên và thiếu sự tham gia của cộng đồng trong quản lý du lịch.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu xung đột giữa cư dân và doanh nghiệp du lịch?
    Tăng cường đối thoại, xây dựng chính sách phân bổ lợi ích công bằng, và phát triển mô hình hợp tác công - tư - dân là các giải pháp hiệu quả.

  4. Vai trò của chính quyền địa phương trong quản lý xung đột là gì?
    Chính quyền đóng vai trò trung gian, ban hành chính sách, kiểm soát xây dựng, xử lý vi phạm và tạo điều kiện cho sự tham gia của cộng đồng nhằm giảm thiểu xung đột.

  5. Phát triển du lịch bền vững có liên quan thế nào đến việc giải quyết xung đột?
    Phát triển bền vững đòi hỏi cân bằng lợi ích kinh tế, văn hóa - xã hội và môi trường, trong đó việc giải quyết xung đột giữa các bên liên quan là yếu tố then chốt để duy trì sự hợp tác và phát triển lâu dài.

Kết luận

  • Xung đột giữa các bên liên quan trong hoạt động du lịch tại QTDTTA là hiện tượng phổ biến, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và phát triển bền vững.
  • Nguyên nhân chủ yếu là sự phân chia lợi ích không đồng đều, khác biệt về quyền lực và thiếu sự tham gia của cộng đồng địa phương.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp quản trị cụ thể nhằm giảm thiểu xung đột, bao gồm tăng cường đối thoại, phân bổ lợi ích công bằng, kiểm soát xây dựng và nâng cao nhận thức du khách.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc phát triển du lịch bền vững tại QTDTTA.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các điểm đến du lịch khác nhằm hoàn thiện quản lý xung đột trong ngành du lịch.

Hành động ngay hôm nay để xây dựng môi trường du lịch hài hòa, bền vững và phát triển thịnh vượng cho Quần thể Danh thắng Tràng An!