Tổng quan nghiên cứu

Then Tày là một hiện tượng văn hóa tín ngưỡng đặc trưng của cộng đồng người Tày ở vùng núi phía Bắc Việt Nam, trong đó huyện Văn Quan, tỉnh Lạng Sơn là một trong những vùng Then tiêu biểu. Theo thống kê năm 2009, dân số huyện Văn Quan là khoảng 54.141 người, trong đó người Tày chiếm đa số, với nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp và các sản phẩm đặc trưng như cây hồi. Then không chỉ là một hình thức diễn xướng dân ca mà còn là một tín ngưỡng thuộc dòng Shaman giáo, đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh và văn hóa của người Tày.

Luận văn tập trung nghiên cứu sâu về đời sống và vai trò của những người làm Then, đặc biệt qua trường hợp bà Then Hoàng Thị Bình, nhằm làm rõ căn nguyên trở thành Then, quá trình học nghề, cũng như đời sống thường nhật và tín ngưỡng của họ. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu tại xã Đại An, thị trấn Văn Quan và một số xã lân cận trong huyện Văn Quan, giai đoạn hiện nay kết hợp với các ghi chép hồi cố. Mục tiêu nghiên cứu nhằm cung cấp cái nhìn khách quan về sinh hoạt tín ngưỡng Then, đồng thời làm rõ những đặc trưng văn hóa tín ngưỡng Then Tày ở Văn Quan, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích hiện tượng Then Tày:

  • Lý thuyết tiếp cận hệ thống: Nhấn mạnh sự liên kết giữa các thành phần trong hệ thống văn hóa tín ngưỡng Then, từ cá nhân người làm Then đến cộng đồng và thế giới thần linh.
  • Lý thuyết không gian văn hóa: Giúp phân tích đặc trưng vùng Then Tày Văn Quan trong mối quan hệ với các vùng Then khác như Cao Bằng, Bắc Kạn, qua đó làm nổi bật sự khác biệt và đặc thù văn hóa.
  • Lý thuyết nhân loại học tôn giáo: Giải thích vai trò của Then như một hình thái tín ngưỡng Shaman giáo, trong đó người làm Then là trung gian giao tiếp giữa thế giới trần tục và siêu nhiên.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: tín ngưỡng, văn hóa tín ngưỡng, Shaman giáo, thầy Shaman, căn Then (mỉng bang), vốn Then (tẩn Then), hệ thống thần linh trong Then, các loại nghi lễ Then (cầu yên, chữa bệnh, bói toán, cấp sắc...).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kết hợp dữ liệu sơ cấp thu thập qua phương pháp nghiên cứu trường hợp (case study) với đối tượng chính là bà Then Hoàng Thị Bình và một số người làm Then khác tại Văn Quan; dữ liệu thứ cấp từ các tài liệu nghiên cứu, sách, báo cáo ngành và các công trình khoa học liên quan.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính dựa trên phỏng vấn sâu, quan sát thực địa, ghi chép hiện trường; so sánh đối chiếu với các vùng Then khác để làm rõ đặc trưng vùng.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn mẫu tiêu biểu là bà Hoàng Thị Bình – một người làm Then nữ, có học vấn và xuất thân gia đình trí thức, cùng một số Then khác đại diện cho đa dạng giới tính và lứa tuổi.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu diễn ra trong giai đoạn 2010-2011, tập trung khảo sát thực địa, thu thập dữ liệu và phân tích trong vòng 12 tháng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Căn nguyên trở thành Then: Khoảng 91% người làm Then ở Văn Quan là nữ, với lứa tuổi vào nghề rất đa dạng, từ 12 tuổi đến 65 tuổi như trường hợp bà Hoàng Thị Bình. Việc trở thành Then không hoàn toàn tự nguyện mà thường do "căn số" (mỉng bang) và vốn Then (tẩn Then) được truyền qua các thế hệ hoặc do bị "bắt Then" trong trạng thái tâm sinh lý đặc biệt. Ví dụ, bà Bình trở thành Then khi đã 65 tuổi, sau một thời gian dài bị bệnh không chữa khỏi, chỉ được giải thoát khi làm lễ cấp sắc.

  2. Đời sống nghề nghiệp và xã hội của người làm Then: Người làm Then thường có nghề nghiệp chính bên ngoài, không sống dựa hoàn toàn vào nghề cúng bái. Đa số có trình độ học vấn phổ thông, một số ít có học vấn cao như bà Bình (đã từng công tác xã hội). Việc làm Then ảnh hưởng đến công việc và danh dự, đặc biệt với những người công tác trong cơ quan nhà nước, do đó họ thường bị giằng xé giữa trách nhiệm nghề nghiệp và tín ngưỡng.

  3. Biểu hiện tâm sinh lý và bệnh ma Then hành: Người được chọn làm Then thường trải qua giai đoạn "cơ đày" với các biểu hiện bệnh lý đặc biệt như ốm đau kéo dài không chữa khỏi, rối loạn tâm thần, hành vi bất thường (mộng du, đi lang thang). Ví dụ, bà Bình từng bị đau nửa người, mất ngủ, cảm giác kim châm khắp người, không thể chữa khỏi bằng thuốc Tây y. Giai đoạn này được cộng đồng giải thích là do ma Then hành, và chỉ được giải thoát khi làm lễ cấp sắc.

  4. Vai trò và vị trí của Then trong cộng đồng: Then được xem là linh hồn của nghi lễ, người trung gian giữa thế giới trần tục và thần linh, tham gia vào hầu hết các nghi lễ quan trọng như lễ hội Lồng tồng, cầu mùa, hiếu hỉ, chữa bệnh. Then còn là người nghệ sĩ dân gian với khả năng hát, đàn tính, múa, góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống. Then cũng là nơi dựa tinh thần cho cộng đồng trong những lúc khó khăn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Then Tày ở Văn Quan là một hiện tượng tín ngưỡng phức tạp, vừa mang tính văn hóa vừa có yếu tố tâm sinh lý đặc thù. Việc người làm Then phải trải qua giai đoạn bệnh lý "cơ đày" tương đồng với các hiện tượng Shaman giáo ở nhiều dân tộc khác trên thế giới, thể hiện sự giao thoa giữa tín ngưỡng và sức khỏe tâm thần. So sánh với nghiên cứu ở vùng Then Cao Bằng, Văn Quan có tỷ lệ Then nữ cao hơn (91%) và sự phân biệt giữa Then nam và nữ không rõ ràng như ở Cao Bằng.

Việc người làm Then vẫn duy trì nghề nghiệp chính bên ngoài cho thấy sự thích nghi của tín ngưỡng truyền thống trong bối cảnh hiện đại, đồng thời phản ánh sự đa dạng trong cách tiếp nhận và thực hành tín ngưỡng. Những khó khăn về mặt xã hội và nghề nghiệp của người làm Then, đặc biệt là những người có học vấn và công tác trong cơ quan nhà nước, cho thấy sự mâu thuẫn giữa truyền thống và hiện đại, cần có sự nhìn nhận khách quan và hỗ trợ từ cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố giới tính người làm Then, bảng thống kê lứa tuổi vào nghề, và sơ đồ mô tả quá trình "cơ đày" và làm lễ cấp sắc để giải thoát bệnh ma Then hành.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về giá trị văn hóa Then: Động viên cộng đồng và các cấp chính quyền nhận thức đúng đắn về Then như một di sản văn hóa tín ngưỡng đặc sắc, giảm thiểu kỳ thị và hiểu lầm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, UBND huyện Văn Quan.

  2. Hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng cho người làm Then: Tổ chức các lớp tập huấn về kỹ năng biểu diễn, truyền dạy văn hóa Then, kết hợp với nâng cao nhận thức về sức khỏe tâm thần. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Viện Việt Nam học & Khoa học phát triển, Trung tâm Văn hóa huyện.

  3. Xây dựng chính sách hỗ trợ kinh tế cho người làm Then: Hỗ trợ kinh phí, tạo điều kiện để người làm Then duy trì nghề nghiệp, kết hợp phát triển du lịch văn hóa nhằm tạo thu nhập bền vững. Thời gian: 3 năm; Chủ thể: UBND tỉnh Lạng Sơn, Sở Kế hoạch và Đầu tư.

  4. Nghiên cứu sâu hơn về mối liên hệ giữa tâm sinh lý và tín ngưỡng Then: Phối hợp giữa các nhà nghiên cứu văn hóa và y tế để hiểu rõ hơn về hiện tượng "cơ đày", từ đó có biện pháp hỗ trợ phù hợp cho người làm Then. Thời gian: 3 năm; Chủ thể: Viện nghiên cứu văn hóa dân gian, Bệnh viện Tâm thần tỉnh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và tôn giáo học: Luận văn cung cấp dữ liệu thực địa phong phú, phân tích sâu sắc về tín ngưỡng Then, giúp mở rộng hiểu biết về Shaman giáo và các hình thái tín ngưỡng dân gian Việt Nam.

  2. Cán bộ quản lý văn hóa và du lịch địa phương: Thông tin về vai trò Then trong đời sống cộng đồng giúp xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phát triển du lịch văn hóa đặc thù.

  3. Người làm Then và cộng đồng dân tộc Tày: Luận văn góp phần nâng cao nhận thức về giá trị nghề nghiệp, giúp người làm Then hiểu rõ hơn về căn nguyên, vai trò và trách nhiệm của mình trong xã hội hiện đại.

  4. Chuyên gia y tế và tâm lý học: Nghiên cứu về mối liên hệ giữa tín ngưỡng và các biểu hiện tâm sinh lý đặc thù của người làm Then mở ra hướng tiếp cận mới trong chăm sóc sức khỏe cộng đồng dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then là gì và có vai trò như thế nào trong cộng đồng Tày?
    Then là một hình thức tín ngưỡng dân gian thuộc dòng Shaman giáo, trong đó người làm Then là trung gian giao tiếp với thế giới thần linh. Then đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ cầu mùa, chữa bệnh, hiếu hỉ, góp phần bảo vệ và duy trì sự bình an cho cộng đồng.

  2. Làm thế nào để trở thành người làm Then?
    Việc trở thành Then thường do "căn số" (mỉng bang) và vốn Then (tẩn Then) được truyền qua các thế hệ hoặc do bị "bắt Then" trong trạng thái tâm sinh lý đặc biệt. Người được chọn thường trải qua giai đoạn bệnh lý gọi là "cơ đày" và chỉ được giải thoát khi làm lễ cấp sắc.

  3. Người làm Then có phải sống hoàn toàn bằng nghề cúng bái không?
    Không. Đa số người làm Then vẫn có nghề nghiệp chính bên ngoài như nông dân, công nhân, cán bộ nhà nước. Nghề Then thường là nghề phụ, tuy nhiên đòi hỏi sự dấn thân và trách nhiệm lớn trong cộng đồng.

  4. Tại sao đa số người làm Then ở Văn Quan là nữ?
    Theo điều tra, khoảng 91% người làm Then ở Văn Quan là nữ. Điều này có thể liên quan đến truyền thống văn hóa và đặc điểm xã hội địa phương, trong khi các vùng khác như Cao Bằng có sự phân biệt rõ ràng giữa Then nam và nữ.

  5. Có những biện pháp nào để bảo tồn và phát huy giá trị Then trong xã hội hiện đại?
    Cần tăng cường tuyên truyền, đào tạo kỹ năng cho người làm Then, hỗ trợ kinh tế và nghiên cứu liên ngành về mối liên hệ giữa tín ngưỡng và sức khỏe tâm thần. Đồng thời, xây dựng chính sách phù hợp để giảm kỳ thị và tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển bền vững của Then.

Kết luận

  • Then Tày ở Văn Quan là một hình thái tín ngưỡng dân gian thuộc dòng Shaman giáo, đóng vai trò trung gian giữa thế giới trần tục và thần linh.
  • Người làm Then chủ yếu là nữ, với lứa tuổi vào nghề đa dạng, thường trải qua giai đoạn "cơ đày" với các biểu hiện tâm sinh lý đặc biệt.
  • Then không chỉ là tín ngưỡng mà còn là một loại hình nghệ thuật dân gian, góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống của người Tày.
  • Việc duy trì và phát huy Then trong bối cảnh hiện đại đòi hỏi sự phối hợp giữa cộng đồng, nhà nước và các nhà nghiên cứu.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào nghiên cứu sâu hơn về mối liên hệ tâm sinh lý và tín ngưỡng, đồng thời xây dựng chính sách hỗ trợ toàn diện cho người làm Then.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, cán bộ quản lý văn hóa và cộng đồng dân tộc Tày cần phối hợp chặt chẽ để bảo tồn và phát huy giá trị Then, góp phần xây dựng nền văn hóa đa dạng, bền vững của Việt Nam.