Tổng quan nghiên cứu

Thuốc lá điện tử (TLĐT) đang trở thành mối nguy hại ngày càng lớn đối với giới trẻ, đặc biệt là học sinh trung học phổ thông (THPT). Tỷ lệ sử dụng TLĐT ở thanh thiếu niên trên thế giới có xu hướng gia tăng nhanh chóng, ví dụ tại Mỹ, tỷ lệ hút TLĐT của học sinh trung học phổ thông tăng từ 13,2% năm 2017 lên 32,7% năm 2019. Tại Việt Nam, TLĐT du nhập từ năm 2015 và tỷ lệ hút TLĐT ở học sinh THPT đã tăng từ 0,2% năm 2015 lên 2,6% năm 2019, với một số địa phương có tỷ lệ lên đến 12,6%. Tuy nhiên, kiến thức và thái độ của học sinh về TLĐT còn hạn chế, ảnh hưởng đến hành vi sử dụng sản phẩm này.

Nghiên cứu được thực hiện tại Trường THPT Phan Đình Phùng, thành phố Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình trong năm 2022 nhằm đánh giá kiến thức, thái độ và hành vi hút TLĐT của học sinh, đồng thời xác định các yếu tố liên quan. Nghiên cứu sử dụng phương pháp cắt ngang phân tích với cỡ mẫu 575 học sinh từ các khối lớp 10, 11 và 12. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở khoa học cho các chương trình truyền thông và phòng chống tác hại TLĐT tại địa phương, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng và giảm thiểu tác hại của TLĐT đối với giới trẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết hành vi có kế hoạch (Theory of Planned Behavior): Giải thích mối quan hệ giữa kiến thức, thái độ và hành vi hút TLĐT của học sinh.
  • Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi sức khỏe: Bao gồm các yếu tố cá nhân (giới tính, kết quả học tập, hành vi hút thuốc lá truyền thống, uống rượu bia), yếu tố gia đình và bạn bè (người thân và bạn bè hút thuốc), và yếu tố môi trường xã hội (quảng cáo, hoạt động phòng chống tác hại thuốc lá tại trường).
  • Các khái niệm chính: Kiến thức về TLĐT, thái độ về TLĐT, hành vi hút TLĐT, quảng cáo TLĐT, hoạt động phòng chống tác hại thuốc lá.

Phương pháp nghiên cứu

  • Thiết kế nghiên cứu: Nghiên cứu cắt ngang phân tích.
  • Đối tượng nghiên cứu: 575 học sinh lớp 10, 11, 12 tại Trường THPT Phan Đình Phùng, thành phố Đồng Hới.
  • Phương pháp chọn mẫu: Chọn mẫu cụm hai giai đoạn, ngẫu nhiên chọn 16 lớp học, toàn bộ học sinh trong lớp được khảo sát.
  • Công cụ thu thập số liệu: Bộ câu hỏi tự điền phát vấn trực tiếp, dựa trên các nghiên cứu trước và điều chỉnh phù hợp.
  • Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 11/2021 đến tháng 9/2022, thu thập số liệu chính trong tháng 2-3/2022.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 20, thống kê mô tả (tỷ lệ %, trung bình), kiểm định χ2, tính tỷ số chênh (OR) với khoảng tin cậy 95%, mức ý nghĩa p<0,05.
  • Tiêu chí đánh giá: Kiến thức đạt ≥75% tổng điểm kiến thức (≥11/14 điểm), thái độ đúng ≥75% tổng điểm thái độ (≥45/60 điểm).
  • Đạo đức nghiên cứu: Được Hội đồng đạo đức Trường Đại học Y tế Công cộng phê duyệt, có sự đồng ý của Ban Giám hiệu trường và sự đồng thuận của học sinh, phụ huynh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiến thức về TLĐT: 54,1% học sinh có kiến thức đạt về TLĐT, trong đó 67,8% biết TLĐT gây hại sức khỏe, 82,8% biết TLĐT gây nghiện, 81,4% biết thành phần chứa nicotine. Tuy nhiên, 38,6% học sinh vẫn cho rằng TLĐT có thể dùng để cai nghiện thuốc lá truyền thống, 24% cho rằng phù hợp với thanh thiếu niên.

  2. Thái độ về TLĐT: Chỉ 37,4% học sinh có thái độ đúng về TLĐT. 77,9% đồng ý TLĐT là vấn đề cần quan tâm, 78,6% cho rằng TLĐT gây nhiều nguy hại cho sức khỏe. Tuy nhiên, 45,2% học sinh vẫn có thái độ sai lệch như tin TLĐT là phương pháp cai nghiện, hoặc giảm nguy cơ mắc bệnh so với thuốc lá truyền thống.

  3. Hành vi hút TLĐT: 6,8% học sinh đã từng hút TLĐT, trong đó nam chiếm 9%, nữ 4,2%. Không có học sinh nào đang hút TLĐT tại thời điểm khảo sát. Trong số học sinh từng hút, 48,7% chỉ hút TLĐT, 51,3% hút đồng thời TLĐT và thuốc lá truyền thống.

  4. Yếu tố liên quan đến kiến thức và thái độ:

    • Học sinh nữ có kiến thức đạt cao hơn 1,47 lần so với nam (p=0,023).
    • Học sinh có kết quả học tập khá-giỏi có kiến thức đạt cao hơn 1,88 lần (p=0,005).
    • Học sinh không có tiền sử hút thuốc lá truyền thống có kiến thức đạt cao hơn 4,46 lần (p<0,001).
    • Học sinh không có tiền sử uống rượu bia có kiến thức đạt cao hơn 2,01 lần (p<0,001).
    • Học sinh có người thân hoặc bạn bè không hút thuốc lá truyền thống hoặc TLĐT có kiến thức đạt cao hơn đáng kể (OR từ 1,68 đến 3,29, p<0,05).
    • 82,1% học sinh tiếp cận quảng cáo TLĐT, 53,9% chưa tiếp cận hoạt động phòng chống tác hại TLĐT tại trường.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy kiến thức và thái độ về TLĐT của học sinh THPT tại Đồng Hới còn nhiều hạn chế, tương tự các nghiên cứu trong nước và quốc tế. Tỷ lệ học sinh từng hút TLĐT (6,8%) tuy chưa cao nhưng đáng báo động, đặc biệt khi có hơn một nửa trong số đó hút đồng thời thuốc lá truyền thống. Việc nhiều học sinh tin rằng TLĐT có thể giúp cai nghiện hoặc ít gây hại hơn thuốc lá truyền thống phản ánh sự thiếu thông tin chính xác và ảnh hưởng của quảng cáo.

Các yếu tố cá nhân như giới tính, kết quả học tập, hành vi hút thuốc lá truyền thống và uống rượu bia có ảnh hưởng rõ rệt đến kiến thức và thái độ. Yếu tố gia đình và bạn bè cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhận thức của học sinh. Việc hơn 80% học sinh tiếp cận quảng cáo TLĐT cho thấy môi trường truyền thông hiện nay chưa được kiểm soát chặt chẽ, góp phần làm tăng sự hấp dẫn của TLĐT đối với giới trẻ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố kiến thức và thái độ, bảng so sánh tỷ lệ hút TLĐT theo giới tính và các yếu tố liên quan, giúp minh họa rõ nét các mối quan hệ và mức độ ảnh hưởng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông giáo dục: Đẩy mạnh các chương trình truyền thông đa dạng, sinh động về tác hại của TLĐT tại trường học, nhằm nâng cao kiến thức và thay đổi thái độ của học sinh. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm. Chủ thể: Ban Giám hiệu, giáo viên, các tổ chức y tế.

  2. Kiểm soát quảng cáo TLĐT: Tăng cường quản lý, kiểm soát chặt chẽ các hình thức quảng cáo TLĐT trên mạng xã hội, internet và các phương tiện truyền thông khác. Áp dụng biện pháp xử phạt nghiêm minh đối với vi phạm. Thời gian: ngay lập tức và duy trì thường xuyên. Chủ thể: cơ quan quản lý nhà nước, Bộ Y tế, Bộ Thông tin và Truyền thông.

  3. Tổ chức hoạt động phòng chống tác hại thuốc lá tại trường: Xây dựng và triển khai các hoạt động phòng chống tác hại TLĐT trong nhà trường, lồng ghép vào chương trình giáo dục sức khỏe. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: nhà trường, các tổ chức xã hội.

  4. Hỗ trợ học sinh có hành vi hút TLĐT: Thiết lập các nhóm tư vấn, hỗ trợ cai nghiện thuốc lá, trong đó có TLĐT, dành cho học sinh có hành vi hút. Thời gian: triển khai trong vòng 6 tháng đến 1 năm. Chủ thể: Trung tâm y tế dự phòng, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý giáo dục và y tế công cộng: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình phòng chống tác hại thuốc lá phù hợp với học sinh THPT.

  2. Giáo viên và cán bộ y tế trường học: Áp dụng kiến thức và đề xuất để tổ chức các hoạt động truyền thông, giáo dục sức khỏe hiệu quả trong trường học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành y tế công cộng: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, kết quả và phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về sức khỏe thanh thiếu niên.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng: Dựa trên dữ liệu để triển khai các chương trình can thiệp, hỗ trợ phòng chống hút thuốc lá điện tử trong giới trẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao học sinh lại có xu hướng hút thuốc lá điện tử?
    Học sinh hút TLĐT chủ yếu do có bạn bè, người thân hút (27,5%), tò mò muốn trải nghiệm (27,5%), ảnh hưởng từ mạng xã hội, tivi (15,7%) và hương liệu hấp dẫn (7,8%). Ví dụ, môi trường xã hội và quảng cáo đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành hành vi này.

  2. Kiến thức của học sinh về tác hại thuốc lá điện tử như thế nào?
    Chỉ 54,1% học sinh có kiến thức đạt về TLĐT, nhiều em vẫn hiểu sai về tác hại và công dụng của TLĐT, ví dụ 38,6% nghĩ TLĐT có thể dùng để cai nghiện thuốc lá truyền thống, điều này cho thấy cần tăng cường giáo dục chính xác.

  3. Thái độ của học sinh về thuốc lá điện tử ra sao?
    Chỉ 37,4% học sinh có thái độ đúng về TLĐT, nhiều em vẫn có quan điểm sai lệch như tin TLĐT ít gây hại hoặc có thể thay thế thuốc lá truyền thống, điều này ảnh hưởng đến quyết định sử dụng sản phẩm.

  4. Yếu tố nào ảnh hưởng đến kiến thức và thái độ của học sinh về TLĐT?
    Giới tính, kết quả học tập, tiền sử hút thuốc lá truyền thống, uống rượu bia, người thân và bạn bè hút thuốc lá đều ảnh hưởng đáng kể. Ví dụ, học sinh nữ và có kết quả học tập tốt có kiến thức và thái độ đúng cao hơn.

  5. Làm thế nào để giảm tỷ lệ hút thuốc lá điện tử ở học sinh?
    Cần tăng cường truyền thông giáo dục, kiểm soát quảng cáo, tổ chức hoạt động phòng chống tác hại tại trường và hỗ trợ học sinh cai nghiện. Ví dụ, các chương trình truyền thông đa dạng và xử lý nghiêm quảng cáo sai lệch sẽ giúp giảm thiểu hành vi này.

Kết luận

  • Kiến thức và thái độ về thuốc lá điện tử của học sinh THPT Phan Đình Phùng còn hạn chế, với tỷ lệ kiến thức đạt 54,1% và thái độ đúng 37,4%.
  • Tỷ lệ học sinh từng hút thuốc lá điện tử là 6,8%, trong đó nam chiếm ưu thế.
  • Các yếu tố cá nhân, gia đình, bạn bè và môi trường xã hội có ảnh hưởng rõ rệt đến kiến thức và thái độ của học sinh về TLĐT.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chương trình truyền thông và phòng chống tác hại thuốc lá điện tử tại trường học và địa phương.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao nhận thức, kiểm soát quảng cáo và hỗ trợ cai nghiện, góp phần bảo vệ sức khỏe thanh thiếu niên.

Next steps: Triển khai các chương trình truyền thông và hoạt động phòng chống tác hại TLĐT tại trường trong năm học tiếp theo, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý để kiểm soát quảng cáo và cung cấp hỗ trợ cai nghiện.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục, y tế và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp đề xuất, nhằm giảm thiểu tác hại của thuốc lá điện tử đối với thế hệ trẻ.