I. Tổng Quan Nghiên Cứu Địa Danh Tại Đại Học Quốc Gia HN
Nghiên cứu địa danh là một lĩnh vực thú vị, đa dạng, phong phú và cũng rất khó khăn. Trong thời gian ngắn, cùng với những kiến thức còn rất hạn chế, nên không tránh khỏi những sai sót. Nghiên cứu địa danh đã và đang trở thành đối tượng nghiên cứu quan trọng của nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn khác như sử học, địa lý học, văn hóa học và dân tộc học… bởi ngoài chức năng định danh, địa danh còn giúp chúng ta bổ sung hiểu biết về đặc điểm lịch sử, văn hóa của vùng đất ấy. Các kết quả nghiên cứu về địa danh từ các cách tiếp cận khác nhau góp phần bổ sung lẫn nhau, giúp chúng ta có những hiểu biết sâu sắc và đầy đủ về vùng đất ấy. Có thể nói, địa danh phản ánh nhiều mặt của đời sống xã hội, thậm chí phản ánh tư duy của con người. Địa danh học nghiên cứu địa danh trên cả ba phương diện ngữ âm, từ vựng và ngữ pháp.
1.1. Giới thiệu về tầm quan trọng của nghiên cứu địa danh
Nghiên cứu địa danh có vai trò quan trọng trong khoa học cũng như trong thực tiễn, hiện nay vẫn còn nhiều vấn đề cần tiếp tục khai thác. Cần nghiên cứu địa danh trong các tác phẩm văn học, đặc biệt là các văn bản văn học cổ. Luận văn chọn các địa danh trong tác phẩm Thượng Kinh ký sự của Hải Thượng Lãn Ông, qua bản dịch của Phan Võ có đối chiếu với văn bản gốc để làm đối tượng khảo sát.
1.2. Mục tiêu và phạm vi nghiên cứu địa danh tại ĐHQGHN
Đối tượng nghiên cứu là toàn bộ các địa danh trong tác phẩm Thượng Kinh ký sự của Hải Thượng Lãn Ông – Lê Hữu Trác, theo bản dịch của tác giả Phan Võ. Đó là toàn bộ các địa danh tự nhiên như tên sông, tên hồ, tên núi…; địa danh phi tự nhiên như địa danh chỉ các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều như đường, phố, cầu, cống, chợ…; và địa danh chỉ các đơn vị hành chính như tên các xã, phường, huyện, thị…
II. Cách Phân Loại Địa Danh Lịch Sử Hà Nội Hướng Dẫn
Trong nghiên cứu địa danh, các văn bản thành văn là một trong những nguồn tài liệu quan trọng. Nguồn tài liệu này bao gồm các tài liệu sách, báo, các văn bản hành chính đã được lưu lại. Sự quan trọng đó là vì địa danh có chức năng để định danh một đơn vị địa lý nào đó nhưng đơn vị địa lý thì thường là tĩnh tại, cố định trong khi đó đơn vị để định danh nó lại không phải lúc nào cũng mang tính ổn định. Cùng một địa điểm nhưng theo thời gian có thể có rất nhiều thay đổi về tên gọi của địa danh.
2.1. Phân loại địa danh theo chức năng và nguồn gốc tại Hà Nội
Địa danh không chỉ làm sáng tỏ những đặc điểm, những quy luật nội bộ của địa danh, góp phần vào nghiên cứu ngôn ngữ một vùng miền, một đất nước. Mà còn có ý nghĩa liên quan đến một số vấn đề khác, đặc biệt là vấn đề mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa. Nghiên cứu địa danh trong các tác phẩm văn học, các sách báo, các văn bản hành chính đó, “không chỉ làm sáng tỏ những đặc điểm, những quy luật nội bộ của địa danh, góp phần vào nghiên cứu ngôn ngữ một vùng miền, một đất nước. Mà còn có ý nghĩa liên quan đến một số vấn đề khác, đặc biệt là vấn đề mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa.
2.2. Nghiên cứu địa danh Hà Nội Sự kết hợp lịch sử và văn hóa
Văn bản dịch của tác giả Phan Võ về cơ bản được đánh giá là gần với văn bản gốc hơn cả. Theo nên, trong luận văn này, các địa danh được thu thập và khảo sát từ bản dịch của tác giả Phan Võ, đồng thời có đối chiếu và kiểm chứng với văn bản gốc. Ký sự này được viết vào thập niên 80 của thế kỷ XVIII, khi mà nước ta đang trải qua một giai đoạn lịch sử dân tộc, lịch sử ngôn ngữ quan trọng. Trong giai đoạn này, các tác phẩm văn học được sáng tác bằng cả chữ Hán và chữ Nôm.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tên Địa Danh Cổ Hà Nội Bí Quyết
Luận văn áp dụng phương pháp miêu tả, so sánh lịch đại kết hợp với thủ pháp thống kê, phân tích và xử lý tư liệu. Thống kê là công việc đầu tiên của người nghiên cứu địa danh. Thủ pháp này cho phép luận văn thu thập các địa danh có trong tác phẩm Thượng Kinh ký sự. Từ những nguồn tư liệu về địa danh đã được thu thập trong tác phẩm, tiến hành phân tích, miêu tả về các đặc điểm cấu tạo, phương thức định danh địa danh.
3.1. Sử dụng bản đồ địa danh cổ để nghiên cứu lịch sử Hà Nội
Trên cơ sở đó, tiến hành các thao tác so sánh lịch đại địa danh trong các văn bản. Nghiên cứu địa danh học là một vấn đề đã và đang được quan tâm không chỉ ở trong nước mà trên thế giới vấn đề này cũng đã được quan tâm khá sớm. Nghiên cứu địa danh ở giai đoạn phôi thai có thể kể đến là ở Trung Quốc, địa danh học được quan tâm, được sưu tập trong các sách địa chí, lịch sử vào những năm đầu công nguyên.
3.2. Ứng dụng công cụ phân tích ngôn ngữ học trong nghiên cứu địa danh
Ở các nước phương Tây, tình hình nghiên cứu địa danh cũng diễn ra tương tự. Có thể coi giai đoạn hình thành ngành nghiên cứu địa danh trên thế giới là giai đoạn được khởi đầu bằng hàng loạt các từ điển địa danh và các sách nghiên cứu địa danh đã được xuất bản từ hàng trăm năm qua. “Về từ điển, có thể kể các công trình tiêu biểu sau đây: Poyares, Dizi0nari0 de n0mes ρг0ρгi0s (Ý, 1667); Diເƚi0пaiгe ǥé0ǥгaρҺique –Һisƚ0гisque de l’Emρiгe de Гussie (Nga, 1923); L0пǥп0m, Les п0ms de lieuх de Fгaпເe (Pháp, 1929); Trung Quốc kim cổ địa danh địa từ điển (Đài Bắc, 1931)…
IV. Ảnh Hưởng Văn Hóa Đến Tên Địa Danh Lịch Sử Hà Nội
Nghiên cứu địa danh học là một ngành khoa học đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và được tiếp cận nghiên cứu từ nhiều khía cạnh, lĩnh vực khác nhau. Từ những hướng tiếp cận nghiên cứu địa danh khác nhau đó, việc sử dụng nguồn tư liệu nghiên cứu cũng có những điểm khác nhau. Để thực hiện một công trình nghiên cứu, các tác giả thường phải sử dụng đến nhiều nguồn tư liệu khác nhau như: các sách báo (cũ và mới), các tập bản đồ, điền dã… Và một nguồn tài liệu không thể không kể đến với một vai trò rất quan trọng là các sách báo, các văn bản hành chính, các tác phẩm văn học cổ.
4.1. Cách tên gọi địa danh phản ánh đặc điểm địa lý Hà Nội
Qua những nguồn tài liệu này, việc nghiên cứu địa danh có thể đạt được một kết quả tốt nhất khi xác định được nguồn gốc, ý nghĩa và sự chuyển biến thay đổi của các địa danh. Tuy nhiên, việc sử dụng các sách báo, văn bản hành chính cổ, mà tiêu biểu là các tác phẩm văn học cổ được sử dụng với tư cách là nguồn tài liệu chính trong nghiên cứu thì vẫn còn là một mảnh đất cần tiếp tục khai phá.
4.2. Phân tích sự thay đổi tên địa danh theo thời gian ở Hà Nội
Sự ra đời của ngành địa danh học Việt Nam được đánh dấu bằng các bộ sách sử, địa chí như Dư địa chí của Nguyễn Trãi (1380 – 14442), Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên (thế kỷ XV), Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú (1782 -1840), Gia Định thành thông chí (1765 – 1825), Đại Nam nhất thống chí (cuối thế kỉ XIX).
V. Ứng Dụng Nghiên Cứu Địa Danh Hà Nội Vào Thực Tiễn Cách
Khi mà sự phát triển của địa danh học thế giới đang có những bước chuyển mình, thì địa danh học Việt Nam mới dần bước vào một giai đoạn mới của công cuộc nghiên cứu địa danh. Mở đầu cho sự hình thành địa danh học Việt Nam phải kể đến tác giả Hoàng Thị Châu với bài viết “Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông” (1962). Nối tiếp cho các tác phẩm nghiên cứu ở giai đoạn này là tác phẩm của tác giả Trần Thanh Tâm (1976) trong bài “Thử bàn về địa danh Việt Nam” đã nêu lên được một số vấn đề cơ bản về địa danh và địa danh học Việt Nam.
5.1. Phát triển du lịch dựa trên giá trị văn hóa địa danh Hà Nội
Luận án đã có một giá trị không hề nhỏ cho sự ra đời của ngành địa danh học, bởi vì địa danh học đã bước đầu được nghiên cứu theo cách tiếp cận của ngôn ngữ học. Và về sau luận án này đã được in thành sách “Địa danh thành phố Hồ Chí Minh” năm 1991. Tiếp theo, có thể kể đến là luận án “Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng (sơ bộ so sánh với một số vùng khác)” của Nguyễn Kiên Trường, công trình này đã bổ sung được một số vấn đề lý thuyết nghiên cứu địa danh mà Lê Trung Hoa dẫn ra trước đó về đặc điểm cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc và sự biến đổi của địa danh Hải Phòng, bước đầu có sự so sánh với một số địa danh trên ở các vùng khác.
5.2. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản thông qua nghiên cứu địa danh
Bên cạnh các luận văn, luận án, các bài nghiên cứu khoa học, bài báo, tạp chí… nghiên cứu về địa danh, thì nhiều cuốn sách, từ điển… ghi chép một cách chi tiết, tỉ mỉ, khái quát được các đặc điểm của địa danh Việt Nam cũng đã góp phần đáng kể trong nghiên cứu địa danh học ở nước ta. Trong đó phải kể đến cuốn Địa danh Việt Nam (1993), sau này tái bản đổi tên thành Một số vấn đề về địa danh học Việt Nam, (2000) của Nguyễn Văn Âu; đồng tác giả Nguyễn Văn Âu cũng có cuốn Một số vấn đề về địa danh học Việt Nam, xuất bản năm 2008; cuốn Địa danh Việt Nam của tác giả Lê Trung Hoa (2010)…
VI. Tương Lai Nghiên Cứu Địa Danh Hà Nội Hướng Đi Mới
Ngoài các công trình nghiên cứu địa danh được thực hiện dưới góc độ ngôn ngữ học thì việc nghiên cứu địa danh học còn được các nhà dân tộc học, lịch sử học, văn hóa học quan tâm. Đáng chú ý là các bài nghiên cứu như: Thử bàn về địa danh Việt Nam của Trần Thanh Tâm trong nghiên cứu lịch sử (số 168, 3.1976); tác giả Thái Hoàng cũng có bài Bàn về tên làng ở Việt Nam (1982) được đăng trên tạp chí dân tộc số 1/ 1982; Địa danh – một phần diện mạo văn hóa (1996) của Mai Thanh Hải được đăng trên Báo Thanh Niên ngày 26/01…
6.1. Kết hợp công nghệ thông tin trong nghiên cứu địa danh Hà Nội
Ở Việt Nam, việc nghiên cứu địa danh cũng đã đạt được những kết quả nhất định, với nhiều cách tiếp cận nghiên cứu địa danh rất phong phú và đa dạng. Quan trọng hơn là công việc nghiên cứu địa danh không chỉ được thực hiện bởi các nhà ngôn ngữ học mà còn có sự tham gia của các nhà dân tộc học, lịch sử học, văn hóa học… Đó là cách tiếp cận liên ngành, nhằm mục đích mang đến cho chúng ta cách nhìn nhận địa danh ở các khía cạnh khác nhau.
6.2. Mở rộng hợp tác quốc tế trong nghiên cứu địa danh Hà Nội
Sự quan tâm đến các địa danh được ghi chép trong các sách lịch sử, địa chí, về sau, địa danh học được quan tâm một cách chi tiết hơn được thể hiện qua các sách, các từ điển do các nhà địa danh học biên soạn. Và sau đó, sự phát triển của ngành địa danh học thế giới đã được đánh dấu bằng các tác phẩm có sức ảnh hưởng mạnh mẽ tới ngành địa danh học nói chung và ngành địa danh học Việt Nam nói riêng.
