I. Tổng Quan Về Nghệ Thuật Trang Trí Đình Làng Bình Dương
Các dạng thức tín ngưỡng của người Việt tại Bình Dương và Nam Bộ hình thành từ vốn có của làng xã Trung, Bắc. Trong tâm thức người dân, hình ảnh “cây đa, bến nước, con đò, mái đình” gợi nhớ quê hương. Đình làng chiếm vị trí trung tâm, là nơi sinh hoạt văn hóa, lễ hội, trụ sở chính quyền và nơi thờ Thần Thành Hoàng Bổn Cảnh. Mô hình này biến đổi phù hợp với điều kiện sống, tạo bản sắc riêng thể hiện qua yếu tố tạo hình. Thế kỷ XVI, bản sắc nghệ thuật bản địa thể hiện qua ngôn ngữ tạo hình trang trí tại đình, chùa, miếu, lăng, tẩm. Đặc biệt, đình làng Việt thể hiện qua nghệ thuật chạm khắc gỗ trên cấu kiện kiến trúc và đồ án trang trí. Đình làng Bình Dương cũng không ngoại lệ, có đặc trưng riêng về nội dung hình tượng trang trí, hình thức, ngôn ngữ, xứng đáng được trân quý. Hiện nay, Bình Dương có 125 ngôi đình, trong đó có ba ngôi đình được công nhận là Di tích đình làng kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia. Các yếu tố tạo hình tương đồng nhau, hình thành phong cách tạo hình địa phương. Các nhà nghiên cứu Lịch sử, Văn hóa, Dân tộc học đã nghiên cứu sâu về thiết chế văn hóa, tín ngưỡng và giá trị lịch sử của đình làng Bình Dương. Tuy nhiên, cần bổ sung nghiên cứu sâu dưới góc nhìn Mỹ thuật học để làm rõ yếu tố địa văn hóa tác động đến nghệ thuật trang trí.
1.1. Vị Trí Đình Làng Trong Đời Sống Văn Hóa Bình Dương
Đình làng không chỉ là nơi thờ cúng linh thiêng mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của cộng đồng làng xã. Đây là nơi diễn ra các lễ hội truyền thống, các hoạt động văn nghệ dân gian, và là nơi hội họp của dân làng để bàn bạc các công việc chung. Đình làng còn là biểu tượng của sự đoàn kết, gắn bó và là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Vì vậy, việc nghiên cứu và bảo tồn đình làng có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa của địa phương Văn hóa Bình Dương.
1.2. Sự Hình Thành và Phát Triển Đình Làng Bình Dương
Các dạng thức tín ngưỡng của người Việt tại Bình Dương cũng như Nam Bộ được hình thành trên cơ sở vốn có của làng xã Trung, Bắc được người dân di cư mang theo vào vùng đất mới. Trong tâm thức của người dân khi đến định cư ở vùng đất mới này, hình ảnh “cây đa, bến nước, con đò, mái đình” luôn gợi nhớ đến quê hương, xứ sở, cội nguồn. Vì vậy, trong các loại hình kiến trúc cộng đồng của làng xã Việt nói chung, Bình Dương xưa nói riêng thì ngôi đình chiếm vị trí trung tâm, là nơi sinh họat, giao lưu văn hóa, lễ hội, là trụ sở chính của chính quyền làng xã và là nơi tôn nghiêm, kính cẩn thờ Thần Thành Hoàng Bổn Cảnh.
II. Thách Thức Trong Nghiên Cứu và Bảo Tồn Nghệ Thuật Đình Làng
Trong giai đoạn đổi mới và hội nhập, việc giữ gìn và phát huy giá trị truyền thống văn hóa là hết sức quan trọng. Theo tinh thần Đại hội XI của Đảng, cần xây dựng và tăng cường hiệu quả hoạt động của thiết chế văn hóa ở tất cả các cấp. Do đó, Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Dương chỉ đạo bảo vệ, lưu trữ và bảo tồn đình, chùa, miếu. Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Bình Dương, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch khuyến khích nghiên cứu và sáng tác về lĩnh vực này. Nghiên cứu này mong muốn làm sáng tỏ đặc trưng Nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương, góp phần vào việc bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống. Mục đích nghiên cứu là làm sáng tỏ đặc trưng của nghệ thuật trang trí truyền thống địa phương và nâng cao giá trị nghệ thuật trang trí đình làng.
2.1. Khoảng Trống Trong Nghiên Cứu Mỹ Thuật Về Đình Làng Bình Dương
Các nhà nghiên cứu Lịch sử, Văn hóa, Dân tộc học đã tìm tòi và NC sâu về mảng thiết chế văn hóa, tín ngưỡng và giá trị lịch sử của đình làng tại Bình Dương thể hiện qua nhiều công trình NC khác nhau dưới dạng khảo cứu, ghi chép, xuất bản thành sách hay đề tài cấp 2 Cơ sở, cấp Tỉnh. Đồng thời qua phân tích tổng quan tình hình NC đình làng tại Bình Dương, cho thấy đình làng tại Bình Dương cần được bổ sung NC sâu dưới góc nhìn Mỹ thuật học nhằm làm rõ yếu tố địa văn hóa, văn hóa vùng tác động như thế nào đến việc hình thành nghệ thuật trang trí địa phương tại Bình Dương.
2.2. Áp Lực Từ Quá Trình Đô Thị Hóa và Hội Nhập Văn Hóa
Trong giai đoạn đổi mới và hội nhập hiện nay, việc giữ gìn và phát huy những giá trị đặc trưng truyền thống văn hóa của dân tộc, phát huy giá trị mỹ thuật trong đời sống là hết sức quan trọng và cần thiết. Theo tinh thần Đại hội XI của Đảng về nội dung chăm lo, phát triển văn hóa cần xây dựng và tăng cường hiệu quả họat động của thiết chế văn hóa ở tất cả các cấp, rất cần xã hội hóa các họat động văn hóa, chú trọng nâng cao đời sống văn hóa ở nông thôn [128]. Một trong những thiết chế văn hóa vẫn còn lưu giữ những giá trị đặc trưng đó chính là những ngôi đình làng tại các thôn xã trên khắp đất nước ta.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Đặc Trưng Nghệ Thuật Đình Làng
Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu Mỹ thuật để phân tích đặc trưng nghệ thuật trang trí đình làng Bình Dương, kết hợp với tiếp cận liên ngành (Mỹ thuật học, Lịch sử học, Văn hóa học, Dân tộc học). Phương pháp điền dã được sử dụng để khảo sát, ghi chép, chụp ảnh di tích đình làng. Phương pháp so sánh đối chiếu được chọn dựa trên tiêu chí đồng đại, chất liệu, hình thức, ngôn ngữ. Phương pháp thống kê được sử dụng để hệ thống hóa hình tượng trang trí, biểu tượng, biểu hiện nghệ thuật. Phương pháp điều tra, phỏng vấn được sử dụng để nắm rõ lịch sử và thể chế văn hóa tại đình làng.
3.1. Tiếp Cận Liên Ngành Trong Phân Tích Nghệ Thuật Đình Làng
PP NC kết hợp với hướng tiếp cận liên ngành Mỹ thuật học với Lịch sử học, Văn hóa học, Dân tộc học và Dân tộc học văn hóa nghệ thuật, Xã hội học văn hóa 4 nghệ thuật, Ký hiệu học văn hóa, Triết học, Mỹ học nhằm làm rõ hơn những đặc trưng của đối tượng NC ở nhiều phương diện, khía cạnh khác nhau.
3.2. Vai Trò Của Phương Pháp Điền Dã Trong Thu Thập Dữ Liệu
PP NC Điền dã được vận dụng để quan sát, ghi chép, chụp ảnh, khảo sát chi tiết các di tích đình làng để làm tư liệu phân tích, đánh giá và kiểm chứng trong quá trình NC LA.
3.3. Sử Dụng Phương Pháp So Sánh Đối Chiếu và Thống Kê
PP NC So sánh đối chiếu: Trong quá trình NC và so sánh, đối tượng so sánh được chọn dựa trên các tiêu chí như: Đồng đại, chất liệu, hình thức và ngôn ngữ tạo hình để tránh sự khập khiễng khi so sánh và kết quả NC không mang tính võ đoán. PP NC Thống kê: Thống kê hệ thống hóa hình tượng trang trí hệ biểu tượng, các biểu hiện của nghệ thuật trang trí. Từ đó, LA lập bảng thống kê và so sánh các biểu hiện nghệ thuật trang trí để làm sáng tỏ điểm tương đồng và khác biệt của nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương với đình làng Việt.
IV. Biểu Hiện Nghệ Thuật Trang Trí Đình Làng Tiêu Biểu Tại BD
Đề tài NC những biểu hiện nghệ thuật trang trí trí ở một số đình làng tại Bình Dương từ đó làm sáng tỏ đặc trưng của nghệ thuật trang trí truyền thống địa phương và nâng cao giá trị nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương. Khảo sát cụ thể ở mười một ngôi đình làng tại Bình Dương như: Đình Phú Long, đình Tân An, đình Dĩ An, đình Vĩnh Phước, đình Bình Nhâm, đình Nhựt Thạnh, đình Tân Hội, đình Dinh ông Ngãi Thắng, đình An Sơn, đình Dầu Tiếng, đình Phú Cường (Bà Lụa). Đề tài NC một số đình làng tiêu biểu tại Bình Dương thông qua quá trình hoàn thành việc khai hoang, thành lập thôn xã của vùng đất Bình Dương vào cuối thế kỷ XVII cho đến ngày nay.
4.1. Nghệ Thuật Trang Trí Thông Qua Hình Tượng Trang Trí Đình
Đặc trưng văn hóa vùng Bình Dương có sự kế thừa, tiếp biến văn hóa Bắc Bộ và giao thoa với văn hóa dân tộc Hoa góp phần hình thành đặc trưng nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương. Đặc trưng văn hóa vùng Bình Dương là sản phẩm của quá trình giao tiếp của người dân Bình Dương xưa với các vùng khác. Đặc biệt, trong xã hội cổ truyền của người nông dân có tâm lý hướng nội về cội nguồn dân tộc và cảm nhận về tính trội trong tính cách con người đã nảy sinh nét riêng của văn hóa vùng trong quá trình giao tiếp, đồng thời thể hiện ở các khía cạnh đời thường khá độc đáo và tiêu biểu như: Những ngôi làng dọc trục lộ, hình ảnh lũy tre làng, cây đa, bến nước, con đò…
4.2. Nghệ Thuật Trang Trí Đình Thể Hiện Qua Hình Thức Ngôn Ngữ
Đặc trưng nghệ thuật trang trí ở một số đình làng tiêu biểu tại Bình Dương được biểu hiện rõ nét thông qua hình tượng trang trí, hình thức và ngôn ngữ tạo hình. Ở một số đình làng tiêu biểu tại Bình Dương, hình tượng trang trí thường bị chi phối và chịu sự tác động từ vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên và văn hóa vùng đã tạo được nét đặc trưng riêng cho nội dung hình tượng trang trí, giảm bớt hình tượng trang trí Tứ linh thay vào đó là hình tượng trang trí Hoa quả, Chim muông.
V. Giá Trị Văn Hóa và Ứng Dụng Nghệ Thuật Đình Làng Ngày Nay
Đề tài làm sáng tỏ và nhấn mạnh giá trị nghệ thuật cổ xưa vẫn còn tồn tại ở một số đình tiêu biểu là điểm thu hút phát triển du lịch truyền thống và văn hóa nghệ thuật ở Bình Dương đáp ứng nhu cầu phát triển triển kinh tế giai đoạn hội nhập mở cửa hiện nay. Luận án cung cấp một số hình ảnh về hình tượng trang trí truyền thống và đồ án hoa văn vẽ vector cùng một số thông tin nhận diện đặc trưng và giá trị nghệ thuật. Đồng thời đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương trong giai đoạn hội nhập hiện nay thông qua vận dụng vào kiến trúc và một số thiết kế hiện đại, đào tạo mỹ thuật gắn với trải nghiệm kết hợp điền dã và thực tế sản xuất chuyên môn.
5.1. Vai Trò Bảo Tồn Giá Trị Nghệ Thuật Truyền Thống
Đặc trưng nổi bật của nghệ thuật trang trí đình làng tại Bình Dương mang giá trị truyền thống Việt, ẩn giấu nghệ thuật địa phương đặc sắc và tinh tế. Chúng có vai trò quan trọng và cấp thiết trong việc bảo tồn cũng như phát huy giá trị nghệ thuật trang trí truyền thống trong giai đoạn hội nhập hiện nay.
5.2. Ứng Dụng Trong Thiết Kế Hiện Đại Và Phát Triển Du Lịch
Phong cách tạo hình bình dân, giản dị đồng thời mang tính “ước lệ hóa” là điểm tương đồng với tạo hình dân gian của đình làng tại Bắc Bộ cần được phát huy, đóng vai trò quan trọng trong quá trình bảo tồn nguyên gốc. Đồng thời, phát huy giá trị nghệ thuật đình làng vận dụng trong kiến trúc hiện đại, một số thiết kế, trang trí ứng dụng giai đoạn hội nhập ngày nay.
