Nâng cao khả năng tự học cho học sinh lớp 5 qua giảng dạy chủ đề "Vật chất và Năng lượng"

Trong bối cảnh hội nhập và xã hội không ngừng thay đổi, con người thường xuyên đối mặt với những tình huống có vấn đề. Cần học cách xử lý và giải quyết vấn đề một cách khéo léo, thông minh và sáng tạo để duy trì các mối quan hệ xã hội tốt đẹp. Vì vậy, vấn đề giáo dục năng lực cho học sinh và đặc biệt là năng lực tự học trở nên vô cùng quan trọng. Raja Roy Singh nhấn mạnh vai trò tự học của học sinh và vai trò cố vấn chuyên gia của người học. Đây là một nền tảng vững chắc để học sinh phát triển toàn diện.

Chương trình Khoa học lớp 5 với chủ đề vật chất và năng lượng mang đến kiến thức phong phú, đa dạng và gần gũi với cuộc sống thực tế của học sinh. Kiến thức này không chỉ liên quan đến kiến thức ở cấp học tiếp theo mà còn giúp các em giải thích nhiều hiện tượng gặp phải trong cuộc sống. Do đó, việc sử dụng giảng dạy các chủ đề về Vật chất và Năng lượng trong chương trình khoa học lớp 5 để phát triển tự học cho học sinh tiểu học là một vấn đề cấp thiết cần được nghiên cứu.

Nghiên cứu cho thấy rằng mặc dù giáo viên đã cố gắng tạo điều kiện cho học sinh tự học, nhưng mức độ tự học của các em vẫn chưa cao. Học sinh vẫn còn phụ thuộc nhiều vào sách giáo khoa và sự hướng dẫn của giáo viên. Cần có những giải pháp cụ thể để khắc phục tình trạng này. Cụ thể, theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phương (2007): Năng lực của học sinh được thể hiện ở khả năng thực hiện các hành động cá nhân trong việc giải quyết các nhiệm vụ học tập, hoặc khả năng thực hiện các hoạt động học tập cá nhân. Năng lực thường được xem xét trong mối quan hệ với một loại hoạt động hoặc mối quan hệ nhất định.

Kiến thức về vật chất và năng lượng rất gần gũi với cuộc sống hàng ngày, tạo điều kiện cho học sinh liên hệ, vận dụng kiến thức vào thực tế. Các thí nghiệm, dự án học tập liên quan đến vật chất và năng lượng cũng giúp học sinh rèn luyện kỹ năng quan sát, phân tích, giải quyết vấn đề và làm việc nhóm. Từ đó, các em có thể phát triển tư duy tự học một cách tự nhiên và hiệu quả. Đồng thời, theo OECD (Tổ chức các nước kinh tế phát triển) (2002) đã định nghĩa “Năng lực là khả năng của một cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức tạp và thực hiện thành công các nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể”.

Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực tự học của học sinh có thể kể đến như yếu tố môi trường học tập, phương pháp dạy học của giáo viên, tính cách của học sinh. Cần có cái nhìn toàn diện để cải thiện khả năng tự học của học sinh. Theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phương đã đề xuất bốn nhóm năng lực đại diện cho khung năng lực cần đạt được cho học sinh Việt Nam, đó là: Năng lực nhận thức yêu cầu học sinh có khả năng quan sát, ghi nhớ, tư duy (độc lập, logic, trừu tượng,..), tưởng tượng, suy luận, tổng hợp - khái quát hóa, phê bình - bình luận lý luận, từ đó có khả năng phát hiện vấn đề, tự học và tự nâng cao kiến thức suốt đời

Bài giảng cần được thiết kế sao cho kích thích sự tò mò, khám phá của học sinh về vật chất và năng lượng. Giáo viên có thể bắt đầu bằng những câu hỏi gợi mở, những tình huống thực tế, hoặc những thí nghiệm đơn giản để thu hút sự chú ý của học sinh. Quan trọng nhất là tạo cơ hội cho học sinh tự đặt câu hỏi và tìm kiếm câu trả lời. Theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phương đã đề xuất bốn nhóm năng lực đại diện cho khung năng lực cần đạt được cho học sinh Việt Nam, đó là: Năng lực xã hội đòi hỏi học sinh có khả năng giao tiếp, trình bày, giải quyết các tình huống vấn đề, điều khiển cảm xúc, khả năng thích ứng, khả năng cạnh tranh cũng như khả năng thích ứng công việc, …

Các hoạt động tự học có thể được tổ chức dưới nhiều hình thức khác nhau, như: làm thí nghiệm, nghiên cứu tài liệu, thực hiện dự án, thảo luận nhóm, thuyết trình… Giáo viên cần lựa chọn các hoạt động phù hợp với trình độ và sở thích của học sinh, đồng thời đảm bảo tính đa dạng và hấp dẫn để duy trì sự hứng thú của các em. Theo tác giả Nguyễn Thị Minh Phương đã đề xuất bốn nhóm năng lực đại diện cho khung năng lực cần đạt được cho học sinh Việt Nam, đó là: Năng lực thực hành (hoạt động thực tiễn) yêu cầu học sinh biết vận dụng những điều đã học (từ khóa học cũng như từ thực tiễn), thực hành một cách linh hoạt (chủ động-tích cực) và thực hành một cách tự tin; khả năng sử dụng các công cụ cần thiết, khả năng giải quyết vấn đề, óc sáng tạo, tính kiên trì, v.v.

Các dự án học tập có thể được thiết kế xoay quanh các vấn đề thực tế, như: tiết kiệm năng lượng, bảo vệ môi trường, sử dụng vật liệu tái chế… Học sinh sẽ tự tìm hiểu, nghiên cứu, thu thập thông tin và đưa ra các giải pháp sáng tạo để giải quyết vấn đề. Quá trình này giúp các em rèn luyện kỹ năng tự học, làm việc nhóm và tư duy phản biện. Tác giả Nguyễn Thị Minh Phương đã đề xuất bốn nhóm năng lực đại diện cho khung năng lực cần đạt được cho học sinh Việt Nam, đó là: Năng lực cá nhân được thể hiện qua các khía cạnh thể chất, yêu cầu học sinh có khả năng vận động linh hoạt,...'

Khuyến khích học sinh quan sát các hiện tượng tự nhiên liên quan đến vật chất và năng lượng, như: sự thay đổi trạng thái của nước, quá trình quang hợp của cây xanh, hoạt động của các loại máy móc… Sau đó, yêu cầu các em giải thích các hiện tượng này dựa trên kiến thức đã học. Đây là một cách hiệu quả để củng cố kiến thức và phát triển khả năng tự học của học sinh.Ví dụ, việc các em tự tìm hiểu về quá trình điện phân nước.

Tiêu chí đánh giá cần được xây dựng rõ ràng, cụ thể, dựa trên các thành tố của khả năng tự học, như: khả năng lập kế hoạch học tập, khả năng tìm kiếm và xử lý thông tin, khả năng tự đánh giá kết quả học tập… Tiêu chí này cần được thông báo cho học sinh để các em có thể tự điều chỉnh quá trình học tập của mình. Ví dụ, khả năng tự giác hoàn thành các thí nghiệm được giao.

Một môi trường học tập thân thiện, cởi mở sẽ tạo điều kiện cho học sinh tự học một cách hiệu quả. Giáo viên cần lắng nghe ý kiến của học sinh, khuyến khích các em đặt câu hỏi và chia sẻ kinh nghiệm. Đồng thời, tạo cơ hội cho các em hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau trong quá trình học tập. Ví dụ, khuyến khích các em tự tìm hiểu các tài liệu tham khảo vật chất và năng lượng.

Các ứng dụng, phần mềm, video giáo dục… có thể được sử dụng để hỗ trợ học sinh tự học về vật chất và năng lượng. Giáo viên cần lựa chọn các công cụ phù hợp và hướng dẫn học sinh cách sử dụng chúng một cách hiệu quả. Ví dụ, cho các em xem video về các thí nghiệm thú vị.

Việc nghiên cứu và cải tiến phương pháp tự học là một quá trình liên tục. Giáo viên cần thường xuyên cập nhật kiến thức, tham khảo kinh nghiệm của đồng nghiệp và tìm kiếm những phương pháp dạy học mới để nâng cao hiệu quả tự học cho học sinh. Ví dụ, nghiên cứu các sáng kiến kinh nghiệm về tự học.