Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh chuyển đổi cơ chế kinh tế từ bao cấp sang thị trường có sự điều tiết của Nhà nước, quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) nói chung và ngân sách cấp xã (NSX) nói riêng đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH). Huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị, với 16 đơn vị hành chính, có vị trí địa lý thuận lợi, sở hữu nhiều tiềm năng về biển, đồng bằng và đồi núi, là vùng trọng điểm phát triển KT-XH của tỉnh. Giai đoạn 2019-2021, công tác quản lý NSX tại đây đã có nhiều chuyển biến tích cực, tuy nhiên vẫn còn tồn tại các hạn chế như việc lập dự toán chưa chặt chẽ, phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi chưa hiệu quả, dẫn đến thất thu và lãng phí ngân sách. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý NSX trên địa bàn huyện Hải Lăng, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã đến năm 2025, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính địa phương, thúc đẩy phát triển KT-XH bền vững. Nghiên cứu có phạm vi tập trung vào các xã, thị trấn của huyện Hải Lăng trong giai đoạn 2019-2021, với ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp luận cứ khoa học cho các cấp chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý tài chính trong việc hoàn thiện chính sách và nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước và quản lý công, trong đó tập trung vào:

  • Lý thuyết phân cấp quản lý ngân sách: Nhấn mạnh vai trò phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi giữa các cấp chính quyền nhằm tăng cường tính chủ động và hiệu quả trong quản lý tài chính công.
  • Mô hình quản lý ngân sách theo chu trình: Bao gồm các khâu lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát ngân sách.
  • Khái niệm ngân sách cấp xã: Là quỹ tiền tệ tập trung phản ánh mối quan hệ kinh tế giữa chính quyền xã và các chủ thể khác, đảm bảo thực hiện chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cấp xã.
  • Nguyên tắc quản lý ngân sách cấp xã: Tuân thủ pháp luật, công khai minh bạch, cân đối thu chi, tiết kiệm và hiệu quả.
  • Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách cấp xã: Bao gồm cơ chế chính sách, điều kiện KT-XH địa phương, trình độ cán bộ, công nghệ thông tin và sự phối hợp giữa các cơ quan.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu chi ngân sách cấp xã giai đoạn 2019-2021 được thu thập từ UBND huyện Hải Lăng, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện, Kho bạc Nhà nước, các văn bản pháp luật liên quan và các báo cáo quyết toán ngân sách.
  • Phương pháp chọn mẫu: Nghiên cứu toàn bộ 16 đơn vị hành chính (15 xã và 1 thị trấn) trên địa bàn huyện Hải Lăng nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện.
  • Phương pháp phân tích: Kết hợp phương pháp thống kê mô tả để tổng hợp số liệu thu chi, phương pháp so sánh để đánh giá sự biến động và chênh lệch giữa dự toán và quyết toán ngân sách, đồng thời phân tích định tính các yếu tố ảnh hưởng và hạn chế trong quản lý ngân sách.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích số liệu trong giai đoạn 2019-2021, đề xuất giải pháp đến năm 2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình phân cấp nguồn thu và nhiệm vụ chi: Tổng dự toán thu ngân sách cấp xã giai đoạn 2019-2021 có xu hướng tăng nhẹ, với tỷ lệ thu NSX hưởng 100% chiếm khoảng 40-50% tổng thu, phần còn lại là thu phân chia theo tỷ lệ phần trăm và thu bổ sung từ ngân sách cấp trên. Tuy nhiên, tỷ lệ chênh lệch giữa dự toán và quyết toán thu ngân sách cấp xã dao động từ 5% đến 12%, cho thấy việc thu ngân sách chưa đạt kế hoạch đề ra.

  2. Thực trạng lập và chấp hành dự toán ngân sách: Quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã chưa thực sự chặt chẽ, nhiều xã chưa xây dựng dự toán sát với thực tế nguồn thu và nhiệm vụ chi. Việc chấp hành dự toán thu chi còn nhiều hạn chế, tỷ lệ chi vượt dự toán chiếm khoảng 8-10% trong một số năm, gây mất cân đối ngân sách.

  3. Công tác quyết toán ngân sách: Báo cáo quyết toán ngân sách cấp xã được lập và trình duyệt đúng quy định, tuy nhiên vẫn còn tồn tại sai sót về số liệu và chưa phản ánh đầy đủ các khoản thu chi phát sinh. Tỷ lệ quyết toán thu so với dự toán đạt khoảng 88-95%, trong khi quyết toán chi so với dự toán đạt khoảng 90-98%.

  4. Kiểm tra, giám sát và quản lý ngân sách: Công tác kiểm tra, giám sát ngân sách cấp xã được thực hiện thường xuyên nhưng chưa đồng bộ và thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng. Một số xã còn xảy ra tình trạng chi sai quy định, thất thoát và lãng phí ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên xuất phát từ việc phân cấp quản lý ngân sách chưa rõ ràng, năng lực cán bộ quản lý ngân sách cấp xã còn hạn chế, đặc biệt là trình độ chuyên môn và kỹ năng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách. So với các nghiên cứu tại huyện Tuyên Hóa (Quảng Bình) và huyện Hướng Hóa (Quảng Trị), huyện Hải Lăng có điểm tương đồng về các khó khăn trong quản lý ngân sách cấp xã, nhưng mức độ biến động nguồn thu và chi ngân sách tại Hải Lăng có phần cao hơn, phản ánh sự chưa ổn định trong công tác quản lý tài chính địa phương. Việc áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách còn hạn chế cũng làm giảm hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ dự toán và quyết toán thu chi ngân sách cấp xã theo từng năm, bảng phân tích cơ cấu nguồn thu và nhiệm vụ chi, giúp minh họa rõ nét các biến động và tồn tại trong quản lý ngân sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã: Tăng cường hướng dẫn, đào tạo cán bộ tài chính xã về kỹ năng lập dự toán sát thực tế, đảm bảo dự toán phản ánh đúng nguồn thu và nhiệm vụ chi. Thời gian thực hiện: 2023-2024. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp UBND xã.

  2. Tăng cường công tác thu ngân sách và kiểm soát chi tiêu: Phối hợp chặt chẽ giữa UBND xã, Chi cục Thuế và Kho bạc Nhà nước để đảm bảo thu đúng, thu đủ, thu kịp thời các khoản thu ngân sách; đồng thời kiểm soát chặt chẽ các khoản chi, tránh chi vượt dự toán. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: UBND xã, Chi cục Thuế, Kho bạc Nhà nước.

  3. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ quản lý ngân sách, kế toán ngân sách cho cán bộ tài chính xã, đặc biệt về các quy định pháp luật mới và ứng dụng công nghệ thông tin. Thời gian: 2023-2024. Chủ thể: Huyện ủy, UBND huyện, Học viện Hành chính Quốc gia.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Đầu tư hệ thống phần mềm quản lý ngân sách cấp xã, kết nối dữ liệu với các cơ quan cấp trên để nâng cao tính chính xác, minh bạch và hiệu quả trong quản lý thu chi ngân sách. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: UBND huyện, Phòng Tài chính - Kế hoạch, Kho bạc Nhà nước.

  5. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và công khai minh bạch ngân sách: Thiết lập cơ chế phối hợp giữa HĐND xã, UBND xã, các ban ngành và cộng đồng dân cư trong việc giám sát thu chi ngân sách; công khai các khoản thu chi để người dân tham gia giám sát. Thời gian: 2023-2025. Chủ thể: HĐND xã, UBND xã, các tổ chức đoàn thể.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp xã: Nghiên cứu giúp nâng cao kiến thức, kỹ năng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý tài chính địa phương.

  2. Lãnh đạo UBND huyện và phòng Tài chính - Kế hoạch: Là cơ sở để đánh giá thực trạng, xây dựng chính sách và chỉ đạo công tác quản lý ngân sách cấp xã phù hợp với điều kiện địa phương.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý công, tài chính công: Cung cấp tài liệu tham khảo về lý luận và thực tiễn quản lý ngân sách cấp xã, đặc biệt trong bối cảnh phát triển KT-XH vùng nông thôn.

  4. Các tổ chức tài chính, kiểm toán và cơ quan thanh tra: Hỗ trợ trong việc kiểm tra, giám sát và đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, từ đó đề xuất các biện pháp cải tiến.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách cấp xã gồm những nguồn thu nào?
    Ngân sách cấp xã bao gồm các khoản thu hưởng 100%, thu phân chia theo tỷ lệ phần trăm giữa xã và cấp trên, và thu bổ sung từ ngân sách cấp trên. Ví dụ, thuế sử dụng đất phi nông nghiệp và lệ phí môn bài là các khoản thu phân chia theo tỷ lệ.

  2. Quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã được thực hiện như thế nào?
    Quy trình gồm các bước từ UBND huyện giao số kiểm tra dự toán, UBND xã tổ chức xây dựng dự toán, trình HĐND xã xem xét, đến việc UBND huyện giao dự toán chính thức cho xã. Quy trình này đảm bảo dự toán sát thực tế và phù hợp với định hướng phát triển địa phương.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Hải Lăng là gì?
    Khó khăn gồm việc lập dự toán chưa sát thực tế, chấp hành dự toán còn sai lệch, năng lực cán bộ quản lý hạn chế, công tác kiểm tra giám sát chưa đồng bộ và ứng dụng công nghệ thông tin còn yếu.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần hoàn thiện quy trình lập dự toán, tăng cường thu ngân sách, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kiểm tra, giám sát, đồng thời công khai minh bạch các khoản thu chi.

  5. Vai trò của công khai minh bạch trong quản lý ngân sách cấp xã là gì?
    Công khai minh bạch giúp người dân biết được nguồn thu, chi ngân sách, từ đó tham gia giám sát, góp phần ngăn ngừa thất thoát, lãng phí và nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò và đặc điểm của ngân sách cấp xã trong hệ thống ngân sách nhà nước, đồng thời phân tích thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Hải Lăng giai đoạn 2019-2021.
  • Phát hiện các hạn chế trong lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, cũng như công tác kiểm tra, giám sát còn nhiều bất cập.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như hoàn thiện quy trình lập dự toán, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường công khai minh bạch.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, thúc đẩy phát triển KT-XH địa phương.
  • Khuyến nghị các cấp chính quyền và cơ quan liên quan triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2023-2025 để đạt được mục tiêu quản lý ngân sách hiệu quả và bền vững.

Hãy áp dụng những kiến thức và giải pháp trong luận văn để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương một cách bền vững và minh bạch.