I. Toàn cảnh quản lý chi thường xuyên tại BQL rừng phòng hộ Gia Lai
Quản lý nhà nước về chi thường xuyên đóng vai trò cốt lõi trong việc duy trì hoạt động ổn định của bộ máy nhà nước và thực thi các chức năng quản lý kinh tế - xã hội. Đặc biệt, tại các đơn vị sự nghiệp công lập như Ban quản lý rừng phòng hộ (BQLRPH), công tác này đảm bảo nguồn lực tài chính cho nhiệm vụ bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng. Tỉnh Gia Lai, với diện tích lâm nghiệp rộng lớn, hiện có 21 BQLRPH do ngân sách nhà nước (NSNN) cấp kinh phí toàn bộ. Việc quản lý chi thường xuyên tại Gia Lai đối với các đơn vị này không chỉ là vấn đề phân bổ ngân sách mà còn là yếu tố quyết định hiệu quả bảo tồn hệ sinh thái rừng. Một hệ thống quản lý nhà nước về chi thường xuyên hiệu quả giúp sử dụng nguồn vốn NSNN đúng mục đích, tiết kiệm, đồng thời tạo tiền đề cho các hoạt động phát triển bền vững. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy công tác này tại các BQLRPH vẫn còn nhiều bất cập, từ khâu lập dự toán đến quyết toán, đòi hỏi cần có sự phân tích sâu sắc và các giải pháp hoàn thiện. Luận văn Thạc sĩ Quản lý kinh tế về chủ đề này cung cấp một cái nhìn toàn diện, dựa trên cơ sở lý luận vững chắc và phân tích thực trạng giai đoạn 2015-2018, từ đó đề xuất những định hướng quan trọng nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách tại Gia Lai.
1.1. Khái niệm và vai trò của chi thường xuyên ngân sách nhà nước
Chi thường xuyên của NSNN được định nghĩa là quá trình phân phối và sử dụng vốn từ ngân sách nhà nước để đáp ứng các nhu cầu chi gắn liền với việc thực hiện nhiệm vụ của Nhà nước. Các khoản chi này có ba đặc điểm cơ bản. Thứ nhất, chúng mang tính ổn định cao nhằm đảm bảo bộ máy nhà nước vận hành liên tục. Thứ hai, phần lớn chi thường xuyên mang tính chất tiêu dùng xã hội, có tác động trong ngắn hạn. Thứ ba, phạm vi và mức độ chi phụ thuộc chặt chẽ vào cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước và các dịch vụ công mà Nhà nước cung ứng. Việc quản lý hiệu quả các khoản chi này tuân thủ ba nguyên tắc chính: quản lý theo dự toán, tiết kiệm và hiệu quả, và chi trực tiếp qua Kho bạc Nhà nước (KBNN). Đây là nền tảng để đảm bảo tính minh bạch và kỷ luật tài chính trong các đơn vị sự nghiệp công lập.
1.2. Đặc điểm các đơn vị Ban quản lý rừng phòng hộ BQLRPH
Theo quy định, Ban quản lý rừng phòng hộ là đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, do UBND cấp tỉnh thành lập. Tại tỉnh Gia Lai, 21 đơn vị này có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng, hoạt động chủ yếu dựa vào nguồn kinh phí do ngân sách nhà nước đảm bảo. Nhiệm vụ chính của các BQLRPH là quản lý, bảo vệ, phát triển và sử dụng rừng bền vững theo quy định của Luật Lâm nghiệp. Về mặt tài chính, các đơn vị này thực hiện cơ chế tự chủ theo Nghị định 16/2015/NĐ-CP và Nghị định 141/2016/NĐ-CP. Tuy nhiên, do đặc thù là đơn vị sự nghiệp không có nguồn thu, hoạt động của các BQLRPH phụ thuộc hoàn toàn vào quy trình quản lý chi thường xuyên từ khâu lập dự toán đến quyết toán ngân sách.
II. Thách thức trong quản lý nhà nước về chi thường xuyên hiện nay
Công tác quản lý nhà nước về chi thường xuyên tại các BQLRPH trên địa bàn tỉnh Gia Lai đối mặt với nhiều thách thức cố hữu. Mặc dù đã có những kết quả nhất định trong việc duy trì hoạt động của các đơn vị, những hạn chế trong công tác lập, chấp hành và quyết toán ngân sách vẫn còn tồn tại. Các quy định pháp lý hiện hành còn mang tính khái quát, chưa có hướng dẫn chi tiết phù hợp với đặc thù ngành lâm nghiệp, gây khó khăn trong việc thanh toán các chi phí chuyên môn. Công tác thanh tra, kiểm tra đã phát hiện nhiều sai phạm trong chi tiêu, cho thấy sự cần thiết phải siết chặt kỷ luật tài chính. Hơn nữa, các yếu tố chủ quan như năng lực quản lý của lãnh đạo và trình độ chuyên môn của cán bộ kế toán cũng ảnh hưởng lớn đến hiệu quả quản lý chi thường xuyên tại Gia Lai. Việc thiếu đồng bộ trong ứng dụng công nghệ thông tin càng làm cho quy trình quản lý trở nên phức tạp, tốn thời gian và dễ xảy ra sai sót. Khắc phục những thách thức này là yêu cầu cấp thiết để nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách nhà nước.
2.1. Bất cập trong cơ chế chính sách và định mức phân bổ
Một trong những rào cản lớn nhất là hệ thống cơ chế chính sách và định mức phân bổ chưa theo kịp thực tiễn. Các quy định chung cho đơn vị sự nghiệp công lập không phản ánh hết các hoạt động đặc thù của BQLRPH. Chẳng hạn, định mức chi khác theo biên chế ban hành theo Nghị quyết 26/2016/NQ-HĐND của HĐND tỉnh Gia Lai dù đã có cải tiến nhưng vẫn chưa đủ linh hoạt. Việc lập dự toán chi thường xuyên thường dựa trên phương pháp gia tăng, lấy số liệu năm trước cộng thêm phần tăng lương, chưa thực sự bám sát khối lượng công việc và nhiệm vụ phát sinh. Điều này dẫn đến tình trạng dự toán được duyệt không sát thực tế, gây khó khăn cho các đơn vị trong quá trình chấp hành dự toán.
2.2. Hạn chế về năng lực quản lý và ứng dụng công nghệ
Yếu tố con người và công nghệ cũng là những nhân tố ảnh hưởng tiêu cực. Lãnh đạo các BQLRPH thường có chuyên môn về lâm nghiệp nhưng thiếu kiến thức sâu về quản lý tài chính. Bộ phận kế toán tại nhiều đơn vị chỉ có một nhân sự, phải kiêm nhiệm nhiều việc. Điều này ảnh hưởng đến chất lượng của toàn bộ chu trình ngân sách, từ lập dự toán đến quyết toán. Bên cạnh đó, việc ứng dụng công nghệ thông tin vào quản lý còn hạn chế. Nhiều ban vẫn hạch toán thủ công, các phần mềm kế toán thiếu đồng bộ, gây khó khăn cho cơ quan chủ quản trong việc tổng hợp, theo dõi và kiểm soát chi.
III. Phương pháp tối ưu lập và chấp hành dự toán chi thường xuyên
Để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về chi thường xuyên, việc tối ưu hóa hai khâu đầu tiên của chu trình ngân sách là lập dự toán và chấp hành dự toán có ý nghĩa then chốt. Một dự toán được xây dựng khoa học, sát thực tế là tiền đề để các BQLRPH tại tỉnh Gia Lai hoàn thành nhiệm vụ được giao. Quy trình lập dự toán cần tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn của cơ quan cấp trên, đồng thời phải tính đúng, tính đủ các chế độ, chính sách hiện hành. Trong khâu chấp hành, việc tuân thủ dự toán đã được duyệt và các nguyên tắc quản lý tài chính là bắt buộc. Điều này không chỉ giúp các đơn vị sự nghiệp công lập sử dụng kinh phí đúng mục đích mà còn là cơ sở để công tác kiểm soát chi của Kho bạc Nhà nước diễn ra thuận lợi. Việc áp dụng các phương pháp tối ưu trong hai khâu này sẽ góp phần quan trọng vào việc hoàn thiện hệ thống quản lý ngân sách tại Gia Lai, đảm bảo nguồn lực được sử dụng minh bạch và hiệu quả.
3.1. Quy trình chuẩn trong lập dự toán chi thường xuyên NSNN
Quy trình lập dự toán chi thường xuyên tại các BQLRPH bắt đầu từ hướng dẫn của Sở NN&PTNT. Các đơn vị căn cứ vào nhiệm vụ năm kế hoạch, chế độ tài chính và kết quả hoạt động năm trước để xây dựng dự toán. Dự toán phải được thuyết minh chi tiết cơ sở tính toán và gửi về cơ quan chủ quản để tổng hợp, thẩm định. Một dự toán chất lượng phải đảm bảo tuân thủ tiến độ theo Luật NSNN, sử dụng đúng mẫu biểu quy định và phản ánh sát thực tế hoạt động. Việc xây dựng dự toán dựa trên các định mức phân bổ hợp lý và các chính sách mới sẽ giúp hạn chế việc điều chỉnh, bổ sung trong quá trình thực hiện.
3.2. Nguyên tắc vàng trong chấp hành dự toán ngân sách hiệu quả
Chấp hành dự toán là quá trình hiện thực hóa các chỉ tiêu đã được phê duyệt. Nguyên tắc cốt lõi là các khoản chi phải nằm trong dự toán, đúng chế độ, tiêu chuẩn và định mức. Đối với chi thường xuyên, các BQLRPH được phép điều chỉnh nội dung chi trong phạm vi tổng mức kinh phí tự chủ đã giao để phù hợp với tình hình thực tế, nhưng phải gửi thông báo cho cơ quan cấp trên và KBNN. Việc tuân thủ nghiêm ngặt các thủ tục thanh toán, đặc biệt là các khoản chi tiền lương và mua sắm dịch vụ, đảm bảo tính hợp lệ của chứng từ là yêu cầu bắt buộc để quá trình chấp hành dự toán diễn ra suôn sẻ.
IV. Bí quyết tăng cường kiểm soát quyết toán ngân sách nhà nước
Hoạt động quản lý nhà nước về chi thường xuyên chỉ thực sự hiệu quả khi các khâu cuối của chu trình ngân sách là kiểm soát chi, quyết toán và thanh tra được thực hiện nghiêm túc. Đây là những công cụ quan trọng để đảm bảo kỷ luật tài chính, ngăn ngừa lãng phí và sai phạm trong việc sử dụng ngân sách nhà nước. Tại tỉnh Gia Lai, vai trò của Kho bạc Nhà nước (KBNN) trong việc kiểm soát các khoản chi của BQLRPH là cực kỳ quan trọng. Song song đó, quy trình quyết toán ngân sách phải đảm bảo tính chính xác, trung thực và đúng hạn. Công tác thanh tra, kiểm toán định kỳ giúp rà soát lại toàn bộ quá trình, phát hiện các sai sót để có biện pháp chấn chỉnh kịp thời, góp phần hoàn thiện công tác quản lý chi thường xuyên tại Gia Lai và nâng cao trách nhiệm giải trình của các đơn vị sự nghiệp công lập.
4.1. Nâng cao vai trò kiểm soát chi của Kho bạc Nhà nước KBNN
Kiểm soát chi qua KBNN là một chốt chặn quan trọng. KBNN thực hiện kiểm tra tính hợp lệ, hợp pháp của hồ sơ, chứng từ trước khi thanh toán. Các khoản chi phải phù hợp với dự toán được giao, đúng tiêu chuẩn, định mức của nhà nước và quy chế chi tiêu nội bộ của đơn vị. Việc KBNN từ chối thanh toán các hồ sơ không hợp lệ giúp ngăn chặn kịp thời các hành vi chi sai quy định, góp phần tiết kiệm cho NSNN. Để nâng cao hiệu quả, cần tăng cường sự phối hợp giữa KBNN và các BQLRPH, đồng thời ứng dụng công nghệ để quy trình kiểm soát diễn ra nhanh chóng và minh bạch hơn.
4.2. Quy trình quyết toán và thanh tra chi thường xuyên minh bạch
Quyết toán chi thường xuyên là khâu cuối cùng, phản ánh kết quả chấp hành dự toán của một năm ngân sách. Các BQLRPH phải lập báo cáo quyết toán đầy đủ, chính xác, khớp đúng với số liệu của KBNN và gửi cơ quan chủ quản xét duyệt đúng hạn. Cơ quan tài chính có trách nhiệm thẩm định lại báo cáo quyết toán của các đơn vị. Song song, hoạt động thanh tra, kiểm toán của Kiểm toán Nhà nước và các cơ quan chức năng giúp đánh giá lại tính tuân thủ, hiệu quả trong quản lý và sử dụng ngân sách, từ đó đưa ra các kiến nghị xử lý sai phạm và hoàn thiện cơ chế chính sách.
V. Phân tích thực trạng quản lý chi ngân sách tại Gia Lai 2015 2018
Phân tích thực trạng quản lý chi thường xuyên tại các ban quản lý rừng phòng hộ trên địa bàn tỉnh Gia Lai giai đoạn 2015-2018 cho thấy một bức tranh đa chiều. Về mặt tích cực, công tác này đã đảm bảo nguồn kinh phí cần thiết để duy trì hoạt động ổn định của 21 BQLRPH, góp phần thực hiện nhiệm vụ quản lý, bảo vệ rừng. Tuy nhiên, phân tích sâu hơn vào các khâu của chu trình ngân sách lại bộc lộ nhiều hạn chế. Công tác lập dự toán chưa thực sự sát với thực tế, việc chấp hành dự toán còn nhiều vướng mắc, và khâu quyết toán ngân sách vẫn tồn tại sai sót. Các số liệu về tỷ lệ giao dự toán, tỷ lệ chấp hành, và số liệu bị Kho bạc Nhà nước từ chối thanh toán đã chỉ ra những điểm yếu cần khắc phục trong hệ thống quản lý ngân sách tại Gia Lai, đặc biệt đối với các đơn vị sự nghiệp công lập có tính đặc thù cao như BQLRPH.
5.1. Đánh giá công tác lập và giao dự toán tại các BQLRPH
Trong giai đoạn 2015-2018, việc lập dự toán chi thường xuyên tại các BQLRPH về cơ bản tuân thủ quy trình. Tuy nhiên, chất lượng dự toán chưa cao. Việc áp dụng định mức phân bổ cứng nhắc, chưa tính đến các yếu tố đặc thù như địa bàn hoạt động, quy mô lâm phần đã khiến dự toán thiếu tính thực tiễn. Đặc biệt, kinh phí cho lao động hợp đồng không được tính đủ trong định mức, gây khó khăn cho các đơn vị. Theo phân tích, tỷ trọng giao dự toán so với nhu cầu thực tế có sự chênh lệch, cho thấy công tác thẩm định và tổng hợp dự toán của cơ quan chủ quản cần được cải thiện để phản ánh đúng hơn nhu cầu của các đơn vị cơ sở.
5.2. Phân tích số liệu chấp hành và quyết toán giai đoạn 2015 2018
Số liệu về chấp hành dự toán cho thấy tỷ lệ thực hiện có sự biến động qua các năm, phản ánh công tác lập kế hoạch chưa ổn định. Đáng chú ý, kết quả kiểm soát chi của KBNN cho thấy vẫn còn một số lượng hồ sơ bị từ chối thanh toán do sai sót về chứng từ hoặc chi không đúng nội dung. Về công tác quyết toán, số liệu quyết toán so với dự toán được phân bổ cho thấy có những khoản chi vượt dự toán hoặc sử dụng không hết. Các báo cáo kiểm toán cũng chỉ ra tình trạng cấp dự toán sai nguồn hoặc vượt định mức, dẫn đến việc phải thu hồi hoặc trừ vào dự toán năm sau. Những con số này là minh chứng rõ ràng cho những hạn chế trong quản lý nhà nước về chi thường xuyên.
VI. Hướng đi mới hoàn thiện quản lý chi thường xuyên trong tương lai
Để hoàn thiện quản lý chi thường xuyên tại các BQLRPH trên địa bàn tỉnh Gia Lai, cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ và chiến lược. Các giải pháp này phải giải quyết tận gốc những hạn chế đã được chỉ ra trong thực trạng, từ cơ chế chính sách, nguồn nhân lực đến ứng dụng công nghệ. Mục tiêu cuối cùng là xây dựng một cơ chế quản lý ngân sách tại Gia Lai linh hoạt, minh bạch và hiệu quả, giúp các đơn vị sự nghiệp công lập phát huy tối đa vai trò của mình. Việc nâng cao trình độ chuyên môn cho đội ngũ cán bộ, tăng cường cơ sở vật chất, và đặc biệt là thực hiện lộ trình cơ chế tự chủ tài chính sẽ là những hướng đi đột phá. Những kiến nghị cụ thể đối với Chính phủ, các bộ ngành và chính quyền địa phương cũng cần được xem xét để tạo ra một hành lang pháp lý thuận lợi cho quá trình cải cách quản lý nhà nước về chi thường xuyên.
6.1. Giải pháp nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ tài chính kế toán
Con người là yếu tố then chốt. Cần xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên về nghiệp vụ quản lý tài chính, kế toán cho cả lãnh đạo và nhân viên kế toán tại các BQLRPH. Nội dung đào tạo cần cập nhật các quy định mới về Luật NSNN, các chuẩn mực kế toán công và kỹ năng lập dự toán, phân tích tài chính. Việc nâng cao trình độ chuyên môn sẽ giúp giảm thiểu sai sót trong các khâu, từ đó nâng cao chất lượng công tác quyết toán ngân sách và kiểm soát chi, đảm bảo việc sử dụng kinh phí tại các đơn vị tuân thủ đúng quy định của pháp luật.
6.2. Lộ trình thực hiện cơ chế tự chủ tài chính cho các đơn vị
Giải pháp mang tính chiến lược dài hạn là đẩy mạnh thực hiện cơ chế tự chủ tài chính theo Nghị định 141/2016/NĐ-CP. Việc giao quyền tự chủ sẽ giúp các BQLRPH chủ động hơn trong việc sử dụng kinh phí, sắp xếp bộ máy và thực hiện nhiệm vụ. Để làm được điều này, cần xây dựng các định mức phân bổ kinh tế - kỹ thuật phù hợp, làm cơ sở để nhà nước đặt hàng hoặc giao nhiệm vụ. Lộ trình này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng về mặt thể chế và năng lực quản trị của bản thân các đơn vị, nhưng sẽ là bước tiến quan trọng để chuyển từ quản lý theo đầu vào sang quản lý theo kết quả đầu ra, nâng cao toàn diện hiệu quả quản lý chi thường xuyên.
6.3. Tăng cường ứng dụng công nghệ và đồng bộ hóa phần mềm
Hiện đại hóa công tác quản lý tài chính là yêu cầu tất yếu. Cần đầu tư trang bị và đồng bộ hóa các phần mềm kế toán, quản lý tài chính tại tất cả các BQLRPH. Việc ứng dụng công nghệ thông tin không chỉ giúp tự động hóa các quy trình lập dự toán, hạch toán, quyết toán mà còn tạo ra một hệ thống dữ liệu tập trung, minh bạch. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho Sở NN&PTNT và Sở Tài chính trong việc tổng hợp, giám sát và kiểm soát chi một cách nhanh chóng, chính xác, góp phần nâng cao hiệu quả tổng thể của công tác quản lý ngân sách tại Gia Lai.
