Tổng quan nghiên cứu

Kho bạc Nhà nước (KBNN) là cơ quan quản lý tài chính công trực thuộc Bộ Tài chính, chịu trách nhiệm quản lý quỹ ngân sách nhà nước – nguồn lực tài chính quan trọng cho hoạt động của Nhà nước. Tại TP. Hồ Chí Minh, KBNN đóng vai trò trung tâm trong việc tập trung thu, chi ngân sách và quản lý tài sản công. Theo ước tính, doanh số hoạt động bình quân của KBNN TP. Hồ Chí Minh đạt trên 239.300 tỷ đồng mỗi năm, với hơn 11.500 lượt khách hàng giao dịch mỗi ngày. Trong bối cảnh hiện đại hóa và chuyển đổi số, việc xây dựng một hệ thống kiểm soát nội bộ (HTKSNB) hiệu quả tại các kho bạc là yêu cầu cấp thiết nhằm tăng cường năng lực quản lý, đảm bảo an toàn tài sản, giảm thiểu rủi ro thất thoát và nâng cao tính minh bạch trong quản lý tài chính công.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng HTKSNB tại các kho bạc nhà nước trên địa bàn TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 7/2013 đến tháng 12/2014, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động kiểm soát nội bộ. Nghiên cứu tập trung khảo sát 24 kho bạc quận, huyện, sử dụng mô hình lý thuyết COSO với 5 yếu tố cấu thành: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin truyền thông và giám sát. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần giảm thiểu rủi ro trong quản lý ngân sách, bảo vệ tài sản nhà nước, đồng thời nâng cao chất lượng công tác kiểm tra, kiểm soát nội bộ tại các kho bạc, phục vụ cho sự phát triển bền vững của hệ thống KBNN TP. Hồ Chí Minh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết COSO (Committee of Sponsoring Organizations) năm 1992, một trong những khuôn khổ kiểm soát nội bộ được công nhận rộng rãi trên thế giới. COSO xác định HTKSNB gồm 5 thành phần chính:

  • Môi trường kiểm soát: Nền tảng văn hóa và ý thức kiểm soát trong tổ chức, bao gồm tính trung thực, đạo đức nghề nghiệp, triết lý quản lý, cơ cấu tổ chức và phân công trách nhiệm.
  • Đánh giá rủi ro: Quá trình nhận diện, phân tích và quản lý các rủi ro có thể ảnh hưởng đến việc đạt được mục tiêu của tổ chức.
  • Hoạt động kiểm soát: Các chính sách và thủ tục nhằm đảm bảo các chỉ thị quản lý được thực hiện, bao gồm kiểm soát phòng ngừa, phát hiện và bù đắp.
  • Thông tin và truyền thông: Hệ thống thu thập, xử lý và truyền đạt thông tin kịp thời, chính xác, phục vụ cho việc thực hiện kiểm soát nội bộ.
  • Giám sát: Hoạt động đánh giá liên tục và định kỳ nhằm phát hiện và khắc phục các khiếm khuyết trong hệ thống kiểm soát nội bộ.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: HTKSNB, COSO, đánh giá rủi ro, kiểm soát phòng ngừa, kiểm soát phát hiện, truyền thông nội bộ, giám sát định kỳ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật như Luật Ngân sách Nhà nước, các quyết định, thông tư của Bộ Tài chính và các báo cáo nội bộ của KBNN TP. Hồ Chí Minh. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát bảng câu hỏi với 119 mẫu hợp lệ từ các cán bộ công chức, lãnh đạo và chuyên viên tại 24 kho bạc quận, huyện.

Phương pháp lấy mẫu định mức kết hợp thuận tiện được áp dụng nhằm tiết kiệm thời gian và chi phí, đồng thời đảm bảo tính đại diện. Bảng câu hỏi được thiết kế dựa trên thang đo Likert 5 mức độ, gồm 33 biến quan sát thuộc 5 nhân tố cấu thành HTKSNB. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm SPSS 20 với các kỹ thuật: thống kê mô tả, kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích tương quan Pearson và hồi quy tuyến tính đa biến để kiểm định mô hình và các giả thuyết nghiên cứu.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 7/2013 đến tháng 12/2014, trong đó khảo sát định lượng được thực hiện từ tháng 12/2014 đến tháng 1/2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Môi trường kiểm soát: Đa số cán bộ công chức (trên 85%) đánh giá cao vai trò của môi trường kiểm soát trong việc nâng cao hiệu quả HTKSNB. Tuy nhiên, khoảng 30% phản ánh còn tồn tại hạn chế về việc bố trí công việc phù hợp với năng lực chuyên môn, ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm soát.

  2. Đánh giá rủi ro: Khoảng 78% người được khảo sát cho biết lãnh đạo kho bạc thường xuyên kiểm soát chặt chẽ việc tuân thủ quy trình nghiệp vụ và xử lý kịp thời các rủi ro. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 65% đánh giá công tác nhận diện và phân tích rủi ro được thực hiện đầy đủ, cho thấy còn tiềm ẩn rủi ro chưa được kiểm soát triệt để.

  3. Hoạt động kiểm soát: Các hoạt động kiểm soát như phân công công việc, kiểm soát chứng từ và bảo mật thông tin được thực hiện tương đối tốt với tỷ lệ đồng thuận trên 80%. Tuy nhiên, việc kiểm tra độc lập và rà soát quy trình nghiệp vụ còn chưa đồng đều giữa các kho bạc, với tỷ lệ thực hiện thường xuyên chỉ đạt khoảng 70%.

  4. Thông tin và truyền thông: Hệ thống thông tin và truyền thông nội bộ được đánh giá là yếu tố ảnh hưởng tích cực đến HTKSNB với tỷ lệ hài lòng trên 75%. Việc phối hợp thanh toán qua hệ thống ngân hàng và hướng dẫn khách hàng được thực hiện tốt, tuy nhiên vẫn còn một số phản hồi về việc giao nhận hồ sơ chưa đáp ứng đúng thời gian quy định.

  5. Giám sát: Hoạt động giám sát nghiệp vụ được thực hiện định kỳ và đột xuất với tỷ lệ khoảng 80%. Công tác tự kiểm tra và kiểm tra chéo giữa các đơn vị được duy trì thường xuyên, góp phần nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy HTKSNB tại các kho bạc TP. Hồ Chí Minh đã đạt được nhiều thành tựu tích cực, đặc biệt trong việc xây dựng môi trường kiểm soát và thực hiện các hoạt động kiểm soát cơ bản. Tuy nhiên, một số hạn chế như việc đánh giá rủi ro chưa toàn diện, sự chưa đồng đều trong kiểm tra độc lập và truyền thông nội bộ còn chưa tối ưu đã ảnh hưởng đến hiệu quả tổng thể của hệ thống.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng chung khi các đơn vị hành chính sự nghiệp thường gặp khó khăn trong việc áp dụng đồng bộ các yếu tố kiểm soát nội bộ. Việc sử dụng mô hình COSO giúp đánh giá toàn diện và có hệ thống các yếu tố cấu thành HTKSNB, từ đó làm cơ sở cho các giải pháp cải tiến.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ đồng thuận của từng yếu tố, bảng tổng hợp điểm trung bình các biến quan sát và mô hình hồi quy tuyến tính đa biến minh họa mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến hiệu quả HTKSNB.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và phát triển nguồn nhân lực: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kiểm soát nội bộ, nâng cao năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp cho cán bộ công chức. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ cán bộ được đào tạo lên trên 90% trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban Giám đốc KBNN TP. Hồ Chí Minh phối hợp với các đơn vị đào tạo.

  2. Hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro: Xây dựng và áp dụng hệ thống đánh giá rủi ro toàn diện, định kỳ rà soát và cập nhật các rủi ro mới phát sinh. Mục tiêu giảm thiểu rủi ro chưa được kiểm soát xuống dưới 10% trong 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Phòng Kiểm soát nội bộ và các phòng nghiệp vụ.

  3. Nâng cao hiệu quả hoạt động kiểm soát và giám sát: Tăng cường kiểm tra độc lập, kiểm tra chéo và tự kiểm tra thường xuyên tại các kho bạc quận, huyện. Thiết lập hệ thống báo cáo giám sát định kỳ hàng quý. Chủ thể thực hiện: Ban Giám đốc và phòng Thanh tra.

  4. Cải thiện hệ thống thông tin và truyền thông nội bộ: Đầu tư nâng cấp hệ thống công nghệ thông tin, đảm bảo giao nhận hồ sơ và truyền thông nội bộ nhanh chóng, chính xác. Mục tiêu đạt tỷ lệ hài lòng khách hàng nội bộ trên 85% trong 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Phòng Công nghệ thông tin và Ban Giám đốc.

  5. Xây dựng văn hóa kiểm soát nội bộ: Thúc đẩy nhận thức về vai trò của HTKSNB trong toàn bộ tổ chức thông qua các chương trình truyền thông nội bộ, khuyến khích sự tham gia của mọi cán bộ công chức. Chủ thể thực hiện: Ban Giám đốc và phòng Tổ chức hành chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và quản lý KBNN các cấp: Giúp hiểu rõ thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến HTKSNB, từ đó xây dựng chiến lược quản lý hiệu quả, giảm thiểu rủi ro trong quản lý ngân sách.

  2. Cán bộ công chức và chuyên viên kiểm soát nội bộ: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ, hỗ trợ nâng cao kỹ năng thực thi và giám sát công việc.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính công: Là tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng mô hình COSO trong môi trường kho bạc nhà nước, đồng thời cung cấp phương pháp nghiên cứu khoa học kết hợp định tính và định lượng.

  4. Các cơ quan quản lý nhà nước và đơn vị hành chính sự nghiệp: Tham khảo để áp dụng mô hình kiểm soát nội bộ phù hợp, nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công và tuân thủ pháp luật.

Câu hỏi thường gặp

  1. HTKSNB là gì và tại sao quan trọng đối với kho bạc nhà nước?
    HTKSNB là hệ thống các chính sách, thủ tục và hoạt động do ban lãnh đạo thiết lập nhằm đảm bảo hoạt động hiệu quả, bảo vệ tài sản và tuân thủ pháp luật. Đối với kho bạc nhà nước, HTKSNB giúp giảm thiểu rủi ro thất thoát ngân sách và nâng cao tính minh bạch trong quản lý tài chính công.

  2. Mô hình COSO gồm những yếu tố nào?
    Mô hình COSO gồm 5 yếu tố: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. Mỗi yếu tố đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả.

  3. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp nghiên cứu định tính (thảo luận nhóm, phỏng vấn chuyên gia) và nghiên cứu định lượng (khảo sát bảng câu hỏi với 119 mẫu hợp lệ), phân tích dữ liệu bằng các kỹ thuật thống kê như Cronbach’s Alpha, EFA và hồi quy tuyến tính đa biến.

  4. Những hạn chế chính của HTKSNB tại các kho bạc TP. Hồ Chí Minh là gì?
    Hạn chế gồm việc đánh giá rủi ro chưa toàn diện, sự chưa đồng đều trong kiểm tra độc lập và rà soát quy trình nghiệp vụ, cũng như truyền thông nội bộ chưa tối ưu, ảnh hưởng đến hiệu quả tổng thể của hệ thống.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để hoàn thiện HTKSNB?
    Các giải pháp bao gồm tăng cường đào tạo nhân lực, hoàn thiện quy trình đánh giá rủi ro, nâng cao hoạt động kiểm soát và giám sát, cải thiện hệ thống thông tin truyền thông nội bộ, và xây dựng văn hóa kiểm soát nội bộ trong toàn tổ chức.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa lý luận về HTKSNB dựa trên mô hình COSO, làm rõ 5 yếu tố cấu thành và vai trò của chúng trong quản lý kho bạc nhà nước.
  • Thực trạng HTKSNB tại các kho bạc TP. Hồ Chí Minh được đánh giá qua khảo sát 119 cán bộ công chức, cho thấy nhiều điểm mạnh nhưng cũng còn tồn tại hạn chế cần khắc phục.
  • Nghiên cứu đã xác định các nhân tố ảnh hưởng chính đến hiệu quả HTKSNB, đồng thời kiểm định mô hình hồi quy đa biến để làm cơ sở đề xuất giải pháp.
  • Các giải pháp hoàn thiện tập trung vào nâng cao năng lực nhân sự, cải tiến quy trình đánh giá rủi ro, tăng cường kiểm soát và giám sát, cải thiện truyền thông nội bộ và xây dựng văn hóa kiểm soát.
  • Đề xuất các bước tiếp theo gồm triển khai đào tạo, áp dụng hệ thống đánh giá rủi ro mới, nâng cấp công nghệ thông tin và thiết lập cơ chế giám sát hiệu quả nhằm đảm bảo HTKSNB hoạt động bền vững và hiệu quả hơn.

Luận văn mong muốn đóng góp thiết thực vào việc nâng cao chất lượng quản lý tài chính công tại TP. Hồ Chí Minh, đồng thời là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà quản lý, cán bộ kiểm soát nội bộ và các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực kế toán và tài chính công. Để tiếp tục phát triển, các đơn vị kho bạc nên áp dụng các giải pháp đề xuất và thường xuyên đánh giá hiệu quả HTKSNB nhằm thích ứng với sự thay đổi của môi trường quản lý và công nghệ.