Tổng quan nghiên cứu

Rừng đặc dụng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì cân bằng sinh thái và điều hòa khí hậu. Tại Việt Nam, theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, tổng diện tích rừng hiện có năm 2022 đạt khoảng 14.075 ha, trong đó rừng tự nhiên chiếm 10.082 ha, với tỷ lệ che phủ rừng toàn quốc đạt 42,02%. Khu rừng đặc dụng Hữu Liên, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn, có tổng diện tích do Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên quản lý là 8.012,74 ha, trong đó 83,84% diện tích nằm trên địa bàn xã Hữu Liên. Khu rừng này nổi bật với hệ sinh thái núi đá vôi đặc trưng, đa dạng sinh học phong phú với 961 loài thực vật và 400 loài động vật, trong đó có nhiều loài quý hiếm và nguy cấp như Hoàng đàn (Cupressus torulosa) và Hươu xạ.

Tuy nhiên, khu vực này đang đối mặt với nhiều thách thức như khai thác lâm sản trái phép, săn bắt động vật hoang dã, cháy rừng và sự suy giảm chất lượng rừng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng tại Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên trong giai đoạn 2018-2022, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên rừng. Nghiên cứu tập trung vào phạm vi huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn, với ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ môi trường sinh thái, phát triển kinh tế vùng đệm và góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển lâm nghiệp bền vững của quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý tài nguyên rừng bền vững và bảo tồn đa dạng sinh học. Lý thuyết quản lý tài nguyên rừng bền vững nhấn mạnh việc cân bằng giữa khai thác và bảo vệ tài nguyên nhằm duy trì chức năng sinh thái lâu dài. Lý thuyết bảo tồn đa dạng sinh học tập trung vào việc bảo vệ các loài quý hiếm, duy trì hệ sinh thái và nguồn gen sinh vật. Ngoài ra, mô hình quản lý rừng đặc dụng được áp dụng, trong đó phân loại rừng thành các khu vực chức năng như vùng lõi, vùng đệm và vùng chuyển tiếp để tối ưu hóa công tác bảo vệ và phát triển.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Rừng đặc dụng: Khu vực rừng được bảo vệ nghiêm ngặt nhằm bảo tồn đa dạng sinh học và hệ sinh thái đặc thù.
  • Khoán khoanh nuôi tái sinh tự nhiên: Phương pháp giao khoán cho hộ gia đình, cộng đồng tham gia bảo vệ và phục hồi rừng tự nhiên.
  • Dịch vụ môi trường rừng: Các lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường do rừng cung cấp, được chi trả nhằm khuyến khích bảo vệ rừng.
  • Phòng cháy chữa cháy rừng (PCCCR): Các biện pháp phòng ngừa và ứng phó nhằm giảm thiểu thiệt hại do cháy rừng.
  • Quản lý bền vững rừng: Quản lý rừng theo nguyên tắc bảo tồn, sử dụng hợp lý và phát triển lâu dài.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thu thập số liệu thứ cấp kết hợp với điều tra thực địa và phỏng vấn sâu. Cỡ mẫu phỏng vấn gồm 50 người, bao gồm cán bộ Ban quản lý rừng đặc dụng, kiểm lâm, lãnh đạo xã và hộ gia đình tham gia quản lý bảo vệ rừng tại 3 xã trọng điểm. Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng điểm nhằm đảm bảo tính đại diện.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm: báo cáo tổng kết hàng năm, tài liệu đánh giá diễn biến rừng giai đoạn 2018-2022, các dự án và đề án liên quan, cùng số liệu kiểm kê rừng và đa dạng sinh học. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Microsoft Excel để tổng hợp, xử lý số liệu và xây dựng bảng biểu, biểu đồ minh họa.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 10/2022 đến tháng 10/2023, bao gồm các bước: thu thập số liệu, phân tích hiện trạng, đánh giá công tác quản lý bảo vệ và phát triển rừng, xây dựng kế hoạch và đề xuất giải pháp phù hợp với điều kiện thực tế của Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng tài nguyên rừng: Tổng diện tích đất rừng đặc dụng do Ban quản lý Hữu Liên quản lý là 8.012,74 ha, trong đó 99,96% diện tích có rừng với tổng trữ lượng gỗ đạt khoảng 584.619 m³. Diện tích rừng tập trung chủ yếu tại xã Hữu Liên chiếm 83,84%. Chất lượng rừng chủ yếu là rừng lá rộng thường xanh nghèo và trung bình trên núi đá vôi, với trữ lượng gỗ bình quân dao động từ 33,4 đến 125 m³/ha tùy loại rừng.

  2. Đa dạng sinh học: Khu rừng có 961 loài thực vật thuộc 168 họ, trong đó 77 loài quý hiếm và 31 loài được ghi trong Sách đỏ Việt Nam. Về động vật, có 400 loài thuộc 27 bộ, 89 họ, với 61 loài quý hiếm, bao gồm các loài nguy cấp như Hươu xạ. Sự đa dạng này phản ánh giá trị sinh thái cao và nhu cầu bảo tồn nghiêm ngặt.

  3. Công tác quản lý bảo vệ rừng: Ban quản lý có 23 cán bộ, trong đó 13 người có trình độ đại học trở lên. Cơ sở vật chất và trang thiết bị còn hạn chế, tuy nhiên công tác bảo vệ rừng được thực hiện nghiêm túc với số vụ vi phạm từ 5 đến 35 vụ/năm, chủ yếu liên quan đến khai thác gỗ, săn bắt động vật và đốt nương làm rẫy. Giai đoạn 2018-2022 chỉ xảy ra 2 vụ cháy rừng, thiệt hại khoảng 3 ha.

  4. Phát triển rừng và dịch vụ môi trường: Công tác khoán khoán bảo vệ và khoanh nuôi tái sinh tự nhiên được triển khai với 60,6 ha rừng được khoanh nuôi, thu hút 89 hộ và 10 cộng đồng tham gia. Tuy nhiên, thu nhập từ dịch vụ môi trường rừng còn thấp, chỉ khoảng 3 triệu đồng/năm cho hơn 800 ha rừng, chủ yếu dùng để mua trang thiết bị và bảo hộ lao động.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Ban quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên đã đạt được nhiều thành tựu trong bảo vệ và phát triển rừng, góp phần duy trì đa dạng sinh học và hạn chế các hành vi vi phạm nghiêm trọng. Tuy nhiên, chất lượng rừng còn suy giảm do khai thác quá mức và các hoạt động nông nghiệp truyền thống của người dân vùng đệm. Số liệu về trữ lượng gỗ và diện tích rừng chưa có rừng cho thấy cần tăng cường công tác phục hồi rừng tự nhiên.

So sánh với các nghiên cứu trong khu vực Đông Nam Á, tình trạng mất rừng và suy thoái đa dạng sinh học vẫn là thách thức lớn, đặc biệt do săn bắt và khai thác lâm sản trái phép. Việc áp dụng các giải pháp quản lý bền vững, phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan và nâng cao nhận thức cộng đồng là cần thiết để bảo vệ tài nguyên rừng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ trữ lượng gỗ bình quân theo loại rừng, bảng thống kê số vụ vi phạm và biểu đồ phân bố đa dạng sinh học để minh họa rõ nét hơn về hiện trạng và xu hướng phát triển.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý nguồn nhân lực: Đào tạo nâng cao trình độ chuyên môn cho cán bộ Ban quản lý, đặc biệt về kỹ thuật bảo vệ rừng và phòng cháy chữa cháy. Mục tiêu đạt 80% cán bộ có trình độ đại học trở lên trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý phối hợp với các cơ sở đào tạo.

  2. Phối hợp liên ngành và cộng đồng: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Ban quản lý, chính quyền địa phương, lực lượng kiểm lâm và cộng đồng dân cư trong công tác bảo vệ rừng. Tổ chức các hội nghị định kỳ 6 tháng/lần để đánh giá và điều chỉnh kế hoạch. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý, UBND các xã.

  3. Huy động và quản lý nguồn vốn đầu tư: Tăng cường huy động nguồn vốn từ các chương trình phát triển lâm nghiệp, dịch vụ môi trường rừng và các dự án bảo tồn. Mục tiêu tăng ngân sách hoạt động lên ít nhất 30% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý phối hợp với Sở NN&PTNT và các tổ chức tài trợ.

  4. Phát triển kinh tế vùng đệm bền vững: Hỗ trợ người dân vùng đệm phát triển các mô hình sản xuất nông-lâm kết hợp, giảm áp lực khai thác rừng. Triển khai các chương trình đào tạo kỹ thuật canh tác và phát triển sinh kế trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý, các tổ chức phi chính phủ và chính quyền địa phương.

  5. Nâng cao công tác tuyên truyền và giáo dục pháp luật: Đẩy mạnh tuyên truyền về Luật Lâm nghiệp, các quy định bảo vệ rừng và đa dạng sinh học đến cộng đồng dân cư, đặc biệt là các dân tộc thiểu số. Sử dụng đa dạng hình thức như hội thảo, tài liệu, phương tiện truyền thông trong 12 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý, các đoàn thể xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý rừng và kiểm lâm: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực tiễn và giải pháp quản lý bảo vệ rừng đặc dụng, giúp nâng cao hiệu quả công tác chuyên môn và xây dựng kế hoạch quản lý phù hợp.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách phát triển lâm nghiệp bền vững, quản lý tài nguyên rừng và phát triển kinh tế vùng đệm.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và chuyên gia môi trường: Tài liệu hữu ích trong việc thiết kế các chương trình bảo tồn đa dạng sinh học, phát triển sinh kế cộng đồng và giám sát tài nguyên rừng.

  4. Học viên, sinh viên ngành Lâm nghiệp và Quản lý tài nguyên môi trường: Cung cấp kiến thức thực tiễn về quản lý rừng đặc dụng, phương pháp nghiên cứu và phân tích dữ liệu trong lĩnh vực tài nguyên rừng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao rừng đặc dụng Hữu Liên lại quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học?
    Khu rừng có hệ sinh thái núi đá vôi đặc trưng với 961 loài thực vật và 400 loài động vật, trong đó nhiều loài quý hiếm và nguy cấp. Việc bảo vệ rừng giúp duy trì nguồn gen và cân bằng sinh thái, góp phần giảm thiểu biến đổi khí hậu.

  2. Các thách thức chính trong công tác quản lý rừng tại Hữu Liên là gì?
    Bao gồm khai thác gỗ trái phép, săn bắt động vật, đốt nương làm rẫy, hạn chế về cơ sở vật chất và trang thiết bị, cũng như nhận thức chưa đồng đều của cộng đồng dân cư vùng đệm.

  3. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng?
    Tăng cường đào tạo cán bộ, phối hợp liên ngành, huy động nguồn vốn, phát triển kinh tế vùng đệm bền vững và đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật là những giải pháp trọng tâm.

  4. Phương pháp khoán khoanh nuôi tái sinh tự nhiên có hiệu quả như thế nào?
    Phương pháp này đã thu hút 89 hộ và 10 cộng đồng tham gia, khoanh nuôi 60,6 ha rừng, góp phần phục hồi rừng tự nhiên và giảm áp lực khai thác trái phép.

  5. Làm thế nào để tăng thu nhập từ dịch vụ môi trường rừng?
    Cần mở rộng diện tích rừng được chi trả dịch vụ, nâng cao giá trị dịch vụ, đồng thời kết hợp phát triển du lịch sinh thái và các hoạt động kinh tế bền vững vùng đệm để tăng nguồn thu.

Kết luận

  • Khu rừng đặc dụng Hữu Liên có giá trị đa dạng sinh học cao với hơn 1.300 loài động thực vật, nhiều loài quý hiếm cần bảo tồn nghiêm ngặt.
  • Công tác quản lý bảo vệ rừng đã đạt được kết quả tích cực, tuy nhiên vẫn còn tồn tại các vi phạm và hạn chế về nguồn lực, trang thiết bị.
  • Phương pháp khoán khoanh nuôi tái sinh tự nhiên và chi trả dịch vụ môi trường rừng đã góp phần phục hồi và bảo vệ rừng.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường quản lý, phối hợp liên ngành, huy động vốn và phát triển kinh tế vùng đệm nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ và phát triển rừng.
  • Tiếp tục nghiên cứu, giám sát và cập nhật dữ liệu tài nguyên rừng định kỳ để điều chỉnh chính sách và kế hoạch quản lý phù hợp.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 3-5 năm, đồng thời tăng cường hợp tác giữa Ban quản lý, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư.

Call to action: Các bên liên quan cần phối hợp chặt chẽ, đầu tư nguồn lực và nâng cao nhận thức cộng đồng để bảo vệ bền vững tài nguyên rừng đặc dụng Hữu Liên, góp phần phát triển kinh tế xã hội và bảo vệ môi trường sinh thái vùng Đông Bắc Việt Nam.