Luận văn về thành phần loài và sự phân bố thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây

• Tác giả: Lê Bá Khoa
• Người hướng dẫn: TS Phạm Văn Ngọt
• Trường học: Trường Đại học Sư phạm Thành Phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Sinh học
• Đề tài: Nghiên cứu thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây: Thành phần loài và phân bố
• Loại tài liệu: Luận văn
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• MỤC LỤC
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.2. Nội dung nghiên cứu
• 1.3. Giới hạn phạm vi nghiên cứu
• 1.4. Ý nghĩa đề tài
• 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 2.1. Những nghiên cứu trên thế giới về thực vật trên sông
• 2.2. Những nghiên cứu trong nước về thực vật trên sông
• 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Nghiên cứu tài liệu
• 3.2. Thời gian nghiên cứu
• 3.3. Khảo sát một số đặc điểm môi trường
• 3.4. Nghiên cứu thành phần loài
• 3.5. Thu mẫu theo tuyến
• 3.6. Xác định tên thực vật
• 3.7. Làm tiêu bản khô
• 3.8. Cố định và bảo quản mẫu
• 3.9. Phương pháp nghiên cứu sự phân bố thực vật
• 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Một số yếu tố môi trường ở khu vực nghiên cứu
• 4.2. Độ mặn của nước sông
• 4.3. Độ pH của nước sông
• 4.4. Tính chất của thể nền
• 4.5. Thành phần loài thực vật vùng nghiên cứu
• 4.6. Thành phần loài thực vật
• 4.7. Một số loài đặc trưng cho vùng nước lợ và nước mặn
• 4.8. Đa dạng về giá trị tài nguyên thực vật
• 4.9. Đa dạng về dạng sống thực vật
• 4.10. Mô tả một số loài thực vật có giá trị sử dụng của vùng nghiên cứu
• 4.10.1. Cà na - Elaeocarpus hygrophilus Kurz
• 4.10.2. Lúa trời - Oryza rufipogon Griff.
• 4.10.3. Bần chua - Sonneratia caseolaris (L.)
• 4.10.4. Dừa nước - Nypa fruticans Wurmb
• 4.10.5. Ô rô trắng - Acanthus ebracteatus Vahl
• 4.10.6. Bọt ếch biển - Glochidion littorale Blume
• 4.10.7. Mướp sát - Cerbera odollam Gaertn.
• 4.10.8. Dây cám - Sarcolobus globosus Wall.
• 4.10.9. Xà bông - Sphenoclea zeylanica Gaertn.
• 4.10.10. Cam thảo nam - Scoparia dulcis L.
• 4.10.11. Cóc kèn nước - Derris trifoliata Lour.
• 4.10.12. Chiếc chùy - Barringtonia conoidea Griff.
• 4.10.13. Cách - Premna serratifolia L.
• 4.10.14. Sơn nước - Gluta velutina Blume
• 4.10.15. Dành dành - Gardenia jasminoides J Ellis
• 4.10.16. Nhàu nước - Morinda persicifolia Buch.
• 4.10.17. Tra làm chiếu - Hibiscus tilliaceus L.
• 4.10.18. Eichhornia crassipes (Mart.)
• 4.11. Sự phân bố các loài thực vật
• 4.11.1. Ô tiêu chuẩn ở địa điểm 1 (huyện Tân Trụ)
• 4.11.2. Ô tiêu chuẩn ở địa điểm 2 (huyện Tân An)
• 4.11.3. Ô tiêu chuẩn ở địa điểm 3 (huyện Thủ Thừa)
• 4.11.4. Ô tiêu chuẩn ở địa điểm 4 (huyện Mộc Hoá)
• 4.12. Vai trò của thực vật vùng nghiên cứu
• 4.12.1. Đối với môi trường
• 4.12.2. Đối với con người
• 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Giới thiệu về thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây

Nghiên cứu thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây tập trung vào việc xác định thành phần loài và phân bố của các loài thực vật trong khu vực này. Sông Vàm Cỏ Tây, một nhánh của hệ thống sông Vàm Cỏ, có vai trò quan trọng trong việc duy trì hệ sinh thái ven sông. Đặc điểm địa lý và khí hậu của khu vực đã tạo ra một môi trường phong phú cho sự phát triển của nhiều loài thực vật. Việc nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về biodiversity mà còn cung cấp thông tin cần thiết cho việc bảo tồn thực vật và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên.

1.1. Đặc điểm sinh thái của sông Vàm Cỏ Tây

Sông Vàm Cỏ Tây có độ dài 196 km, bắt nguồn từ Campuchia và chảy qua tỉnh Long An. Đặc điểm hệ sinh thái ven sông ở đây rất đa dạng, với sự hiện diện của nhiều loài thực vật khác nhau. Các yếu tố như độ mặn, pH và tính chất của đất ảnh hưởng lớn đến sự phân bố của các loài thực vật. Nghiên cứu cho thấy rằng đặc điểm môi trường như độ ngập nước và độ mặn có tác động trực tiếp đến sự phát triển và phân bố của thực vật. Điều này cho thấy sự cần thiết phải theo dõi và đánh giá thường xuyên để bảo tồn và phát triển bền vững các loài thực vật này.

II. Thành phần loài thực vật ven sông

Nghiên cứu đã xác định được nhiều loài thực vật đặc trưng cho khu vực ven sông Vàm Cỏ Tây. Các loài như Cà na (Elaeocarpus hygrophilus), Lúa trời (Oryza rufipogon), và Bần chua (Sonneratia caseolaris) là những loài tiêu biểu cho thành phần loài ở đây. Sự đa dạng này không chỉ thể hiện qua số lượng loài mà còn qua các dạng sống khác nhau, từ cây gỗ lớn đến cây thảo. Việc phân loại và xác định tên thực vật là rất quan trọng để hiểu rõ hơn về đặc điểm sinh thái và phân bố thực vật trong khu vực. Các loài thực vật này không chỉ có giá trị sinh thái mà còn có giá trị kinh tế và văn hóa cho cộng đồng địa phương.

2.1. Đặc điểm và giá trị của một số loài thực vật

Một số loài thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây có giá trị sử dụng cao. Ví dụ, Dừa nước (Nypa fruticans) không chỉ có vai trò trong việc bảo vệ bờ sông mà còn cung cấp nguyên liệu cho nhiều sản phẩm thủ công. Ô rô trắng (Acanthus ebracteatus) cũng là một loài quan trọng, thường được sử dụng trong các bài thuốc dân gian. Việc nghiên cứu và bảo tồn các loài này là cần thiết để duy trì đa dạng sinh học và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên trong khu vực.

III. Phân bố thực vật và ảnh hưởng của môi trường

Sự phân bố của các loài thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các yếu tố môi trường như độ mặn, pH và tính chất của đất. Nghiên cứu cho thấy rằng các loài thực vật có khả năng thích nghi với điều kiện môi trường khác nhau, từ nước ngọt đến nước lợ. Sự thay đổi của môi trường nước do biến đổi khí hậu cũng ảnh hưởng đến sự phân bố của các loài thực vật. Việc theo dõi và đánh giá thường xuyên các yếu tố này là rất quan trọng để bảo tồn và phát triển bền vững các loài thực vật ven sông.

3.1. Tác động của biến đổi khí hậu đến thực vật

Biến đổi khí hậu đã và đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến hệ sinh thái ven sông. Mực nước biển dâng và sự thay đổi của các yếu tố khí hậu có thể làm thay đổi thành phần loài và phân bố thực vật. Nghiên cứu cho thấy rằng các loài thực vật có khả năng chịu mặn cao sẽ có lợi thế trong điều kiện môi trường thay đổi. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu và bảo tồn các loài thực vật có khả năng thích nghi tốt với biến đổi khí hậu.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam sở hữu hệ thống sông ngòi dày đặc với hơn 2.360 con sông dài trên 10 km, trong đó sông Vàm Cỏ Tây (VCT) là một nhánh quan trọng của hệ thống sông Vàm Cỏ, chảy qua tỉnh Long An và một phần tỉnh Tiền Giang. Với chiều dài khoảng 185 km trên địa bàn tỉnh Long An, sông VCT nằm trong vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) – khu vực có hệ sinh thái đất ngập nước đa dạng và phong phú. Hàng năm, hệ thống sông ngòi này được bổ sung khoảng 310 tỷ m³ nước, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của thảm thực vật ven sông. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu (BĐKH) với hiện tượng nước biển dâng và sự xâm nhập mặn ngày càng gia tăng đã ảnh hưởng rõ rệt đến đa dạng sinh học, đặc biệt là sự phân bố và thành phần loài thực vật ven sông VCT.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc xác định thành phần loài thực vật hiện có trên sông VCT và đánh giá ảnh hưởng của nước biển dâng do BĐKH đến sự phân bố, phát tán các loài thực vật ven sông. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2013-2014 tại 4 địa điểm khảo sát dọc theo tuyến sông VCT thuộc các huyện Tân Trụ, Tân An, Thủ Thừa và Mộc Hóa. Kết quả nghiên cứu không chỉ cung cấp dữ liệu khoa học về đa dạng thực vật ven sông mà còn góp phần hỗ trợ các cơ quan quản lý trong việc quy hoạch, bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên, đồng thời phục vụ các nghiên cứu về tác động của BĐKH trong tương lai.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về hệ sinh thái đất ngập nước (ĐNN) và ảnh hưởng của biến động thủy văn đến thảm thực vật ven sông. Công ước Ramsar (1971) về bảo tồn đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế được xem là nền tảng lý thuyết trong việc đánh giá giá trị và bảo vệ các hệ sinh thái đất ngập nước. Các mô hình phân bố thực vật theo độ mặn và độ ngập nước được áp dụng để phân tích sự đa dạng và phân bố loài. Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: đa dạng sinh học thực vật, ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến hệ sinh thái ven sông, và vai trò của thực vật trong xử lý ô nhiễm môi trường nước.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát thực địa và phân tích mẫu tại phòng thí nghiệm. Nghiên cứu tiến hành 3 đợt khảo sát thực địa trong các tháng 8/2013, 2/2014 và 4/2014, bổ sung thêm các mẫu thu thập trong năm. Cỡ mẫu gồm 205 loài thực vật thuộc 159 chi, 74 họ, được thu thập dọc theo tuyến sông tại 4 địa điểm khảo sát với ô tiêu chuẩn kích thước 10m x 20m. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu theo tuyến dọc hai bờ sông nhằm đảm bảo đại diện cho các sinh cảnh khác nhau.

Các chỉ số môi trường như độ mặn, độ pH, độ ngập triều, tính chất thể nền và thành phần cơ giới đất được đo đạc bằng máy đo chuyên dụng và phân tích tại Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp miền Nam. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm thành phần loài, kết hợp với phân tích ảnh hưởng của các yếu tố môi trường đến sự phân bố thực vật. Mẫu thực vật được xử lý tiêu bản khô, xác định tên khoa học dựa trên các tài liệu chuyên ngành và đối chiếu với bộ tiêu bản chuẩn tại Viện Sinh học Nhiệt đới TP. Hồ Chí Minh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài thực vật ven sông VCT: Ghi nhận 205 loài thực vật thuộc 159 chi, 74 họ, trong đó ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm ưu thế với 195 loài (95,1%), ngành Dương xỉ (Polypodiophyta) có 10 loài (4,9%). Lớp Ngọc lan (Magnoliopsida) chiếm 73,3% tổng số loài ngành Ngọc lan. Họ Đậu (Fabaceae) có số lượng loài nhiều nhất với 20 loài (9,8%), tiếp theo là họ Hòa thảo (Poaceae) và họ Cói (Cyperaceae) với 14 loài (6,8%).

2. Ảnh hưởng của độ mặn và thủy triều: Độ mặn nước sông biến động theo mùa và chu kỳ triều, cao nhất tại hạ lưu (địa điểm 1) với giá trị lên đến 18,7 g/l, giảm dần về thượng nguồn (địa điểm 4) gần như nước ngọt quanh năm. Độ ngập triều dao động từ 0,65 m đến 2,25 m tùy địa điểm và thời gian. Độ pH nước sông dao động từ 5,0 đến 7,7, phù hợp cho sự phát triển của thực vật. Đặc điểm này giải thích sự phân bố đa dạng của các loài thực vật nước lợ và nước ngọt ven sông.

3. Đa dạng dạng sống thực vật: Nhóm cây thân thảo chiếm tỷ lệ cao nhất với 111 loài (54,2%), tiếp theo là cây gỗ lớn (13,7%), cây gỗ nhỏ (7,8%), cây bụi (10,2%), dây leo (13,2%) và bán ký sinh (1,0%). Sự đa dạng dạng sống góp phần làm phong phú hệ sinh thái ven sông và tăng khả năng thích nghi với điều kiện môi trường biến đổi.

4. Giá trị sử dụng và bảo tồn: Trong tổng số loài, có 195 loài (95,1%) có giá trị sử dụng như làm thuốc (65,9%), thực phẩm (15,1%), gia dụng (10,7%), cảnh quan (2,9%). Hai loài quý hiếm cần bảo tồn là Cà na (Elaeocarpus hygrophilus) và Lúa trời (Oryza rufipogon) được xếp vào nhóm Sẽ nguy cấp (VU) theo Sách Đỏ Việt Nam 2007.

Thảo luận kết quả

Sự phân bố thực vật ven sông VCT chịu ảnh hưởng rõ rệt bởi các yếu tố thủy văn như độ mặn, độ ngập triều và tính chất đất. Độ mặn cao tại hạ lưu tạo điều kiện cho các loài thực vật nước lợ như Bần chua (Sonneratia caseolaris), Dừa nước (Nypa fruticans) phát triển, trong khi thượng nguồn chủ yếu là các loài nước ngọt. So sánh với các nghiên cứu trên thế giới và trong nước, kết quả phù hợp với mô hình phân bố thực vật theo độ mặn và thủy triều đã được đề cập trong các nghiên cứu về sông St. Lawrence (Canada) và sông Moyar (Ấn Độ).

Độ pH ổn định và tính chất đất chua phèn đặc trưng của vùng Đồng Tháp Mười cũng ảnh hưởng đến sự đa dạng và thành phần loài. Đất chủ yếu là đất sét và sét pha thịt, có độ chua từ chua đến rất chua, phù hợp với các loài thực vật thích nghi với điều kiện đất ngập nước và phèn. Các loài thực vật thân thảo chiếm ưu thế cho thấy khả năng thích nghi cao với điều kiện biến động thủy văn và môi trường.

Giá trị sử dụng đa dạng của thực vật ven sông VCT không chỉ đáp ứng nhu cầu sinh hoạt, y học dân gian mà còn góp phần quan trọng trong xử lý ô nhiễm môi trường nước, điều hòa sinh thái. Việc ghi nhận các loài quý hiếm cần bảo tồn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ đa dạng sinh học trong bối cảnh BĐKH và khai thác tài nguyên ngày càng gia tăng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các họ thực vật, bảng so sánh độ mặn và độ pH theo địa điểm, cũng như bản đồ phân bố các dạng sống thực vật ven sông để minh họa rõ nét sự đa dạng và ảnh hưởng của các yếu tố môi trường.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng kế hoạch bảo tồn đa dạng sinh học ven sông VCT: Ưu tiên bảo vệ các loài quý hiếm như Cà na và Lúa trời, thiết lập khu vực bảo tồn sinh thái ven sông trong vòng 3-5 năm, phối hợp giữa các cơ quan quản lý tỉnh Long An và Viện Sinh học Nhiệt đới.

2. Quản lý và kiểm soát khai thác tài nguyên đất ven sông: Hạn chế khai thác đất ven sông để xây dựng nhà ở, nuôi cá bè nhằm giảm thiểu sạt lở bờ sông, bảo vệ thảm thực vật tự nhiên, thực hiện trong 2 năm tới với sự tham gia của chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư.

3. Phát triển mô hình trồng và phục hồi thảm thực vật thân thảo và cây gỗ nhỏ: Tăng cường trồng các loài thực vật có khả năng chống xói mòn và xử lý ô nhiễm nước như Lục bình, Bèo cái, Sậy, trong vòng 3 năm, do các tổ chức môi trường và nông nghiệp thực hiện.

4. Nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị thực vật ven sông và tác động của biến đổi khí hậu: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về bảo vệ môi trường và sử dụng bền vững tài nguyên thực vật, triển khai liên tục hàng năm, phối hợp giữa trường học, chính quyền và các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý tài nguyên và môi trường: Sử dụng dữ liệu để xây dựng chính sách bảo tồn, quy hoạch phát triển bền vững vùng đất ngập nước và ven sông, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

2. Nhà nghiên cứu sinh thái và đa dạng sinh học: Tham khảo kết quả khảo sát thành phần loài, phân bố thực vật và ảnh hưởng của các yếu tố môi trường để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về hệ sinh thái đất ngập nước.

3. Người làm công tác bảo tồn và phục hồi môi trường: Áp dụng các giải pháp phục hồi thảm thực vật, xử lý ô nhiễm nước dựa trên các loài thực vật có khả năng sinh thái cao được ghi nhận trong nghiên cứu.

4. Cộng đồng dân cư ven sông và nông dân: Nắm bắt giá trị sử dụng của các loài thực vật trong sinh hoạt, y học dân gian và sản xuất, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ môi trường sống và phát triển kinh tế bền vững.

Câu hỏi thường gặp

1. Thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây có đa dạng không?
   Nghiên cứu ghi nhận 205 loài thực vật thuộc 74 họ, trong đó ngành Ngọc lan chiếm ưu thế với 195 loài, cho thấy sự đa dạng phong phú của hệ thực vật ven sông.

2. Yếu tố môi trường nào ảnh hưởng lớn nhất đến sự phân bố thực vật?
   Độ mặn nước và độ ngập triều là hai yếu tố chính ảnh hưởng đến sự phân bố các loài thực vật ven sông, với độ mặn cao tại hạ lưu và giảm dần về thượng nguồn.

3. Có loài thực vật nào quý hiếm cần bảo tồn không?
   Có hai loài được xếp vào nhóm Sẽ nguy cấp (VU) là Cà na (Elaeocarpus hygrophilus) và Lúa trời (Oryza rufipogon), cần được ưu tiên bảo vệ.

4. Thực vật ven sông có giá trị sử dụng gì?
   Phần lớn các loài (95,1%) có giá trị sử dụng trong làm thuốc, thực phẩm, gia dụng và cảnh quan, đồng thời góp phần xử lý ô nhiễm môi trường nước.

5. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào đến thực vật ven sông?
   Biến đổi khí hậu gây nước biển dâng và xâm nhập mặn, làm thay đổi thành phần loài và phân bố thực vật, đặc biệt ảnh hưởng đến các loài nhạy cảm với độ mặn và ngập úng.

Kết luận

• Ghi nhận 205 loài thực vật ven sông Vàm Cỏ Tây, đa dạng về họ, chi và dạng sống, với ngành Ngọc lan chiếm ưu thế.
• Độ mặn và độ ngập triều là nhân tố môi trường chính ảnh hưởng đến sự phân bố thực vật ven sông.
• Phần lớn loài thực vật có giá trị sử dụng đa dạng, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế địa phương.
• Hai loài quý hiếm cần bảo tồn là Cà na và Lúa trời, thuộc nhóm Sẽ nguy cấp theo Sách Đỏ Việt Nam.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn, quản lý khai thác và nâng cao nhận thức cộng đồng nhằm phát triển bền vững hệ sinh thái ven sông trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Tiếp theo, cần triển khai các chương trình bảo tồn và phục hồi thảm thực vật, đồng thời mở rộng nghiên cứu về tác động dài hạn của biến đổi khí hậu lên hệ sinh thái đất ngập nước. Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu được khuyến khích sử dụng kết quả này làm cơ sở khoa học cho các chính sách và dự án phát triển bền vững.