Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự đa dạng văn hóa ngày càng gia tăng, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trở thành một nhiệm vụ cấp thiết. Nghệ thuật chèo, được xem là “quốc bảo” của nghệ thuật diễn xướng dân gian Việt Nam, đóng vai trò quan trọng trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Theo ước tính, chèo đã tồn tại và phát triển hàng thế kỷ, đặc biệt phổ biến ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Tuy nhiên, trong thực tiễn giáo dục phổ thông, việc dạy học văn bản chèo cho học sinh lớp 10 còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới của chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy học văn bản chèo phù hợp với yêu cầu của chương trình mới, góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy, phát triển năng lực đọc hiểu và bồi dưỡng phẩm chất cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 10 tại các trường trung học phổ thông ở Hà Nội và một số địa phương lân cận trong năm học 2022-2023. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học và năng lực giao tiếp, hợp tác theo định hướng của chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về dạy học đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại và lý thuyết phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông. Lý thuyết về đặc trưng thể loại nhấn mạnh vai trò của thể loại văn học trong việc tổ chức nội dung và hình thức tác phẩm, giúp người học có chìa khóa để “giải mã” tác phẩm một cách sâu sắc. Các khái niệm chính bao gồm: thể loại văn học (genre), đặc trưng thể loại, kịch bản chèo, và năng lực đọc hiểu.

Lý thuyết phát triển năng lực học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 tập trung vào việc hình thành và phát triển các năng lực chung như năng lực tự chủ, năng lực giao tiếp, năng lực sáng tạo, cùng các năng lực chuyên biệt của môn Ngữ văn như năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học. Phương pháp dạy học tích cực, đa dạng hình thức tổ chức và phương pháp kiểm tra đánh giá cũng được áp dụng nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản chèo cổ điển như "Kim Nham", "Quan Âm Thị Kính" được sử dụng trong giảng dạy lớp 10, cùng với khảo sát thực trạng dạy học tại các trường THPT ở Hà Nội và một số địa phương. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 150 học sinh và 20 giáo viên Ngữ văn, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích nội dung văn bản chèo, phân tích thống kê mô tả kết quả khảo sát, và so sánh hiệu quả giữa các nhóm học sinh trong thực nghiệm sư phạm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 5/2023, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp dạy học, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học văn bản chèo còn nhiều hạn chế: Khoảng 65% giáo viên khảo sát cho biết họ gặp khó khăn trong việc lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại chèo. Hơn 70% học sinh cảm thấy nội dung văn bản chèo khó hiểu và thiếu hứng thú khi học.

  2. Hiệu quả của các biện pháp dạy học tích cực: Sau khi áp dụng các biện pháp dạy học mới như tổ chức hoạt động trải nghiệm, dạy đọc hiểu theo đặc trưng thể loại, tỷ lệ học sinh đạt mức năng lực đọc hiểu văn bản chèo tăng từ 45% lên 78%.

  3. Tác động tích cực đến năng lực và phẩm chất học sinh: Kết quả khảo sát cho thấy 82% học sinh tham gia thực nghiệm cảm thấy yêu thích môn Ngữ văn hơn, đặc biệt là phần học về văn bản chèo. Đồng thời, năng lực giao tiếp và sáng tạo của học sinh cũng được cải thiện rõ rệt.

  4. Sự phù hợp của phương pháp với tâm lý lứa tuổi: Các biện pháp dạy học được thiết kế phù hợp với tâm lý học sinh lớp 10, giúp các em dễ dàng tiếp cận và phát huy năng lực cá nhân trong quá trình học tập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng hạn chế trong dạy học văn bản chèo xuất phát từ việc giáo viên còn thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể và chưa quen với phương pháp dạy học tích cực theo đặc trưng thể loại. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả thực nghiệm cho thấy việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, kết hợp hoạt động trải nghiệm và đánh giá đa dạng giúp nâng cao hiệu quả học tập, phù hợp với định hướng đổi mới của chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt năng lực đọc hiểu trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng thống kê mức độ hài lòng của học sinh và giáo viên về phương pháp dạy học mới. Ý nghĩa của kết quả này không chỉ giúp nâng cao chất lượng dạy học văn bản chèo mà còn góp phần phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của học sinh, đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học văn bản chèo theo đặc trưng thể loại và phát triển năng lực học sinh, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học: Biên soạn giáo án mẫu, tài liệu tham khảo và các video minh họa về dạy học văn bản chèo, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng phương pháp mới. Dự kiến hoàn thành trong 9 tháng, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia văn học dân gian thực hiện.

  3. Tổ chức các hoạt động trải nghiệm và sân khấu hóa: Khuyến khích các trường tổ chức các hoạt động trải nghiệm, diễn kịch chèo, giúp học sinh tiếp cận văn bản một cách sinh động, phát huy năng lực sáng tạo và giao tiếp. Thời gian triển khai từ đầu năm học, do các trường THPT chủ động thực hiện.

  4. Đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá: Áp dụng đa dạng hình thức đánh giá năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn bản chèo, bao gồm đánh giá thường xuyên qua bài tập, thuyết trình, dự án và đánh giá định kỳ bằng bài kiểm tra viết và nói. Thời gian áp dụng từ học kỳ II năm học 2023-2024, do giáo viên bộ môn thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu giúp đổi mới phương pháp dạy học văn bản chèo, nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ đặc trưng thể loại chèo và phương pháp dạy học theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.

  3. Nhà quản lý giáo dục: Hỗ trợ xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giảng dạy phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục.

  4. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và nghệ thuật sân khấu: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về nghệ thuật chèo trong giáo dục, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn bản chèo có đặc điểm gì nổi bật so với các thể loại văn học khác?
    Văn bản chèo là kịch bản sân khấu dân gian kết hợp giữa nói, hát, múa và nhạc cụ dân tộc, có kết cấu kể chuyện theo môtip quen thuộc, sử dụng nhiều biện pháp ước lệ và tượng trưng, phản ánh đời sống xã hội và đạo đức phong kiến.

  2. Tại sao việc dạy học văn bản chèo theo đặc trưng thể loại lại quan trọng?
    Việc này giúp học sinh hiểu sâu sắc cấu trúc, nội dung và nghệ thuật của chèo, phát triển năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học, đồng thời giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

  3. Phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu áp dụng phương pháp dạy học tích cực như tổ chức hoạt động trải nghiệm, sân khấu hóa, dạy học phân hóa, sử dụng đa dạng hình thức tổ chức và đánh giá nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả các biện pháp dạy học mới?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản, sử dụng tài liệu hướng dẫn cụ thể, phối hợp với đồng nghiệp và nhà trường tổ chức các hoạt động trải nghiệm, đồng thời đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá phù hợp.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả của các biện pháp dạy học như thế nào?
    Sau thực nghiệm, tỷ lệ học sinh đạt năng lực đọc hiểu văn bản chèo tăng từ 45% lên 78%, đồng thời học sinh có sự yêu thích môn học và phát triển năng lực giao tiếp, sáng tạo rõ rệt, chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học văn bản chèo theo yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn 2018.
  • Đề xuất các biện pháp dạy học tích cực, phù hợp với đặc trưng thể loại chèo và tâm lý học sinh lớp 10.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.
  • Khuyến nghị tăng cường đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn, tổ chức hoạt động trải nghiệm và đổi mới đánh giá.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi áp dụng và phát triển các phương pháp dạy học văn bản dân gian khác trong chương trình phổ thông.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất trong thực tế giảng dạy, đồng thời tổ chức các hội thảo, tập huấn để phổ biến kết quả nghiên cứu đến đông đảo giáo viên và nhà quản lý giáo dục nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông.