Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế tri thức và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, trình độ dân trí và nhân lực trở thành yếu tố sống còn đối với sự phát triển của mỗi quốc gia. Môn Toán ở bậc tiểu học giữ vai trò then chốt trong việc hình thành và phát triển năng lực tư duy, phương pháp suy luận và trí thông minh cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy môn Toán lớp 1 hiện nay còn tồn tại nhiều hạn chế, đặc biệt là việc học sinh hiểu lý thuyết một cách máy móc nhưng gặp khó khăn khi vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Luận văn tập trung nghiên cứu việc dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn nhằm giúp học sinh nhận thức được vai trò của Toán học trong cuộc sống hàng ngày, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích thực trạng dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn tại một số trường tiểu học, đề xuất quy trình dạy học phù hợp và thiết kế hệ thống bài tập gắn liền với thực tiễn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình Toán lớp 1 theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, với khảo sát thực trạng tại các trường tiểu học thuộc thành phố Hà Nội trong năm học 2022-2023. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, phát triển năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn cho học sinh lớp 1, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc thiết kế bài giảng và bài tập phù hợp.

Theo khảo sát với 50 giáo viên tiểu học, có đến 84% giáo viên nhận thức việc dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn là cần thiết hoặc rất cần thiết, tuy nhiên chỉ khoảng 58% giáo viên thường xuyên hoặc rất thường xuyên thiết kế các hoạt động và bài tập gắn với thực tiễn cho học sinh. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc xây dựng quy trình dạy học và hệ thống bài tập hỗ trợ giáo viên trong việc thực hiện phương pháp này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục toán học gắn với thực tiễn, trong đó nổi bật là:

  • Lí thuyết giáo dục toán học theo thực tiễn (Realistic Mathematics Education - RME): Phát triển tại Hà Lan từ những năm 1970, RME nhấn mạnh việc đưa tình huống thực tiễn vào quá trình dạy học, giúp học sinh tự khám phá và phát hiện tri thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên. RME dựa trên 5 nguyên tắc: sử dụng bối cảnh thực tiễn, coi trọng kết quả do học sinh tự tìm ra, tương tác trong học tập, sử dụng mô hình và nguyên tắc xoắn bện giữa các mạch kiến thức.

  • Quan điểm phát triển năng lực học sinh: Tập trung vào việc học sinh là chủ thể tích cực trong quá trình nhận thức, phát triển năng lực vận dụng kiến thức toán học vào giải quyết các vấn đề thực tiễn.

  • Khung lý thuyết về đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh tiểu học: Bao gồm sự phát triển về thể chất, nhận thức và ngôn ngữ của học sinh lớp 1, làm cơ sở để thiết kế các hoạt động dạy học phù hợp, vừa sức và hấp dẫn.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: dạy học gắn với thực tiễn, năng lực vận dụng kiến thức, đặc điểm tâm lý học sinh tiểu học, quy trình dạy học, và thiết kế bài tập toán học.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp giữa lý luận và thực tiễn:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, hệ thống hóa và phân tích tài liệu để xây dựng khung lý thuyết và cơ sở khoa học cho đề tài.

  • Phương pháp khảo sát thực trạng: Thu thập dữ liệu từ 50 giáo viên tiểu học tại các trường thuộc thành phố Hà Nội thông qua phiếu điều tra (anket) trực tuyến. Nội dung khảo sát tập trung vào nhận thức, mức độ thực hiện dạy học theo hướng gắn với thực tiễn, khó khăn và nguồn học liệu sử dụng.

  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu khảo sát bằng các công cụ thống kê để phân tích tỷ lệ, mức độ và so sánh các kết quả thu thập được.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Áp dụng quy trình dạy học và hệ thống bài tập đã thiết kế vào giảng dạy thực tế tại Trường Tiểu học Chất lượng cao Tràng An, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Thực nghiệm kéo dài trong một học kỳ với cỡ mẫu gồm hai lớp 1A và 1B, tổng số khoảng 60 học sinh. Kết quả được đánh giá bằng các bài kiểm tra định lượng và quan sát định tính.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 10 năm 2023, bao gồm các giai đoạn khảo sát, thiết kế quy trình và bài tập, thực nghiệm sư phạm và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học môn Toán gắn với thực tiễn: 84% giáo viên cho rằng việc dạy học theo hướng này là cần thiết hoặc rất cần thiết, trong đó 44% đánh giá rất cần thiết. Tuy nhiên, vẫn còn 16% giáo viên chưa nhận thức đầy đủ về vấn đề này.

  2. Mức độ thực hiện dạy học gắn với thực tiễn: Chỉ khoảng 58% giáo viên thường xuyên hoặc rất thường xuyên tổ chức các hoạt động mở đầu và thiết kế bài tập gắn với thực tiễn. 42% còn lại chỉ thỉnh thoảng hoặc chưa bao giờ thực hiện, cho thấy sự chưa đồng đều trong áp dụng phương pháp.

  3. Khó khăn trong dạy học theo hướng gắn với thực tiễn: 54% giáo viên gặp khó khăn trong việc thiết kế hoạt động vận dụng thực tiễn, 22% thiếu hệ thống bài tập phù hợp, 14% khó khăn trong tổ chức hoạt động thực hành trải nghiệm, và 10% gặp trở ngại trong thiết kế hoạt động mở đầu gắn với thực tiễn.

  4. Nguồn học liệu thiết kế bài tập: Giáo viên chủ yếu sử dụng sách tham khảo (32%), mạng Internet (32%), tự thiết kế (24%) và sách giáo khoa (12%). Điều này phản ánh sự thiếu hụt tài liệu chính thống hỗ trợ việc dạy học gắn với thực tiễn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên tiểu học nhận thức rõ vai trò quan trọng của việc dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn, phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu giáo dục toán học hiện đại. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp này trong thực tế còn hạn chế do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan.

Khó khăn lớn nhất là việc thiết kế hoạt động và bài tập phù hợp với thực tiễn, điều này có thể do thiếu tài liệu hướng dẫn và kinh nghiệm sư phạm. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này tương đồng với nhận định rằng giáo viên cần được đào tạo và hỗ trợ kỹ năng thiết kế bài giảng gắn với thực tiễn.

Việc sử dụng đa dạng nguồn học liệu cho thấy giáo viên chủ động tìm kiếm tài nguyên nhưng cũng phản ánh sự thiếu hụt tài liệu chính thống, đặc biệt là sách giáo khoa chưa cung cấp đầy đủ nội dung gắn với thực tiễn. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc phát triển tài liệu dạy học phù hợp.

Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy quy trình dạy học và hệ thống bài tập được đề xuất có tính khả thi và hiệu quả, giúp học sinh nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn. Dữ liệu định lượng thể hiện sự cải thiện trung bình 15% điểm số kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, đồng thời quan sát định tính ghi nhận sự hứng thú và tích cực tham gia của học sinh.

Biểu đồ so sánh điểm kiểm tra giữa hai lớp và bảng phân tích tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu minh họa rõ nét hiệu quả của phương pháp dạy học theo hướng gắn với thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu cho giáo viên tiểu học về phương pháp dạy học môn Toán gắn với thực tiễn: Tập trung nâng cao kỹ năng thiết kế bài giảng, bài tập và tổ chức hoạt động thực hành trải nghiệm. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Phát triển và cung cấp tài liệu dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn: Bao gồm sách giáo khoa bổ sung, bộ bài tập mẫu và tài nguyên số hỗ trợ giáo viên. Mục tiêu tăng tỷ lệ giáo viên sử dụng tài liệu chính thống lên trên 70% trong 1 năm tới, do Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam và Bộ Giáo dục và Đào tạo thực hiện.

  3. Xây dựng quy trình dạy học chuẩn và hệ thống bài tập mẫu gắn với thực tiễn: Áp dụng rộng rãi tại các trường tiểu học, giúp giáo viên dễ dàng triển khai và học sinh tiếp cận kiến thức một cách sinh động, hấp dẫn. Thời gian triển khai trong 1 năm, do các trường đại học sư phạm phối hợp với phòng giáo dục địa phương thực hiện.

  4. Tăng cường hoạt động thực hành, trải nghiệm và vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn trong chương trình học: Khuyến khích giáo viên tổ chức các trò chơi, hoạt động nhóm và dự án nhỏ liên quan đến thực tiễn cuộc sống. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh hứng thú học Toán lên trên 80% trong vòng 2 học kỳ, do các trường tiểu học chủ động thực hiện.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn: Giúp giáo viên theo dõi tiến bộ học sinh và điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian xây dựng và áp dụng trong 1 năm, do các chuyên gia giáo dục và nhà trường phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về quy trình dạy học và thiết kế bài tập môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, tập huấn giáo viên và phát triển tài liệu dạy học phù hợp với xu thế đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên sư phạm ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo các lý thuyết, phương pháp và thực nghiệm sư phạm thực tế, chuẩn bị hành trang kiến thức và kỹ năng cho nghề nghiệp tương lai.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích thực trạng dạy học môn Toán gắn với thực tiễn, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn?
    Dạy học gắn với thực tiễn giúp học sinh hiểu rõ nguồn gốc và ứng dụng của Toán học trong cuộc sống, từ đó tăng hứng thú học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tế.

  2. Quy trình dạy học theo hướng gắn với thực tiễn gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: tổ chức hoạt động mở đầu gắn với thực tiễn để tạo hứng thú; tìm tòi, khám phá kiến thức qua thao tác trực quan; luyện tập, thực hành; và vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tế.

  3. Khó khăn phổ biến của giáo viên khi áp dụng phương pháp này là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiết kế hoạt động và bài tập phù hợp với thực tiễn, thiếu tài liệu hỗ trợ và kinh nghiệm sư phạm, cũng như hạn chế về thời gian và điều kiện tổ chức hoạt động thực hành.

  4. Làm thế nào để khắc phục những khó khăn này?
    Cần tổ chức các khóa đào tạo, phát triển tài liệu dạy học chuẩn, xây dựng hệ thống bài tập mẫu và tăng cường hỗ trợ từ các cấp quản lý giáo dục để giúp giáo viên nâng cao năng lực chuyên môn.

  5. Phương pháp này có tác động như thế nào đến kết quả học tập của học sinh?
    Thực nghiệm sư phạm cho thấy học sinh được học theo phương pháp này có điểm số kiểm tra tăng trung bình 15%, đồng thời thể hiện sự hứng thú, tích cực tham gia và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn tốt hơn so với học sinh học theo phương pháp truyền thống.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích thực trạng dạy học môn Toán lớp 1 theo hướng gắn với thực tiễn tại các trường tiểu học ở Hà Nội, chỉ ra nhận thức tích cực nhưng còn nhiều hạn chế trong thực hiện.
  • Đã đề xuất quy trình dạy học và hệ thống bài tập phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 1 và yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của quy trình và bài tập được thiết kế, góp phần nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, phát triển tài liệu và hỗ trợ giáo viên nhằm thúc đẩy việc áp dụng phương pháp dạy học gắn với thực tiễn rộng rãi hơn.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng phương pháp này trong giảng dạy Toán tiểu học, hướng tới nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo là triển khai các khóa tập huấn cho giáo viên và phát triển tài liệu hỗ trợ trong năm học tới. Các trường tiểu học được khuyến khích áp dụng quy trình dạy học và bài tập mẫu để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Toán lớp 1.